Η επαγγελματική εικόνα κάποτε χτιζόταν αργά και σταδιακά, από έναν χαιρετισμό σε μια συνάντηση, μια καλή συνεργασία, μια σύσταση που μεταδιδόταν από στόμα σε στόμα. Σήμερα συμπυκνώνεται σε μια ροή ιστοριών των δεκαπέντε δευτερολέπτων. Το Instagram δεν είναι απλώς ένα Μέσο Κοινωνικής Δικτύωσης, λειτουργεί σαν ένας αόρατος επιμελητής που αποφασίζει τι θα δουν οι άλλοι για εμάς, πότε και με ποια σειρά. Κι αν η καριέρα μας είναι κείμενο, ο αλγόριθμος αναλαμβάνει την επιμέλεια, τους τίτλους, τις λέξεις-κλειδιά, το ύφος. Το αποτέλεσμα; Ένα βιογραφικό που γράφεται σε πραγματικό χρόνο, με κριτήρια απήχησης και όχι πάντα ουσίας.
Στην επαγγελματική καθημερινότητα η πλατφόρμα έχει γίνει ένα άτυπο portfolio. Η φωτογραφία από το πάνελ ενός συνεδρίου, το backstage μιας παρουσίασης, ένα σύντομο βίντεο από το γραφείο, όλα αυτά δεν αποτελούν απλώς στιγμές, είναι σημεία αξιολόγησης. Για τον συνάδελφο που μας παρακολουθεί σιωπηλά, για τον πελάτη που «κόβει κίνηση», για τον υπεύθυνο προσλήψεων που σχηματίζει την πρώτη εντύπωση, πριν καν ανοίξει το βιογραφικό. Δεν είναι τυχαίο ότι σε αμερικανική έρευνα, τα social media δηλώνονται πια ως ενεργό κανάλι αναζήτησης ταλέντων, ενώ το Instagram χρησιμοποιείται ή προγραμματίζεται να χρησιμοποιηθεί από σχεδόν τους μισούς επαγγελματίες προσλήψεων, μετά το γνωστό προβάδισμα του LinkedIn. Το «όπου υπάρχει κοινό, υπάρχει και εργασία» μεταφράζεται σήμερα σε «όπου υπάρχει ροή/feed, υπάρχουν και επιλογές».
Ο μηχανισμός με τον οποίο η ροή επιλέγει τι θα δείξει εξαρτάται από τον αλγόριθμο που δεν είναι ουδέτερος. Βαθμολογεί σιωπηρά αισθητικές επιλογές, ρυθμό, σήματα κοινωνικής αποδοχής (likes, σχόλια, αποθηκεύσεις) και προσπαθεί να προβλέψει τι θα μας κρατήσει περισσότερο μέσα στην εφαρμογή. Σε αυτό το περιβάλλον, η επαγγελματική εικόνα τείνει να μεταφράζεται σε ευκολία κατανάλωσης: ευθύς φωτισμός, καθαρό κάδρο, γρήγορο μήνυμα, πρόσωπα που γράφουν στην κάμερα. Ό,τι δεν χωρά στην αισθητική της πλατφόρμας, όπως η αμφιβολία, η διαδικασία, η γκρίζα περιοχή της δουλειάς, συχνά εξαφανίζεται ή, στην καλύτερη περίπτωση, περνά κάτω από το ραντάρ. Έτσι, ο κανόνας της απήχησης γίνεται κανόνας επαγγελματικής ορατότητας.
Και η αυτοεκτίμηση; Εκεί παίζεται το πιο αθόρυβο παιχνίδι. Όταν η επαγγελματική μας αξία εκτίθεται καθημερινά στο ίδιο μέτρο που εκτίθενται οι διακοπές και τα brunch των άλλων, η σύγκριση έρχεται σχεδόν αυτόματα. Πρόσφατη μελέτη, που δημοσιεύτηκε στο JMIR, που αφορούσε σε χρήστες του Instagram, βρήκε ότι ο χρόνος χρήσης και το είδος περιεχομένου που καταναλώνουμε σχετίζονται με υψηλότερα επίπεδα αυτοκριτικής και δυσαρέσκειας για το σώμα, δείκτες που δεν μένουν εκτός γραφείου, αλλά διαπερνούν παρουσιάσεις, διαπραγματεύσεις, διεκδικήσεις. Η σχέση δεν είναι μηχανική ούτε μονοσήμαντη, είναι όμως υπαρκτή και μετρήσιμη.
Η πλατφόρμα παράγει και κάτι ακόμη: έναν νέο τύπο «επαγγελματικής σιωπής». Όταν οι αναρτήσεις με καθαρό μήνυμα και υψηλό ποσοστό φωτογένειας ανταμείβονται με ορατότητα, η πιο σύνθετη δουλειά, που συχνά χρειάζεται χρόνο, αναστοχασμό και αβέβαια ενδιάμεσα βήματα, μένει εκτός κάδρου. Κι όμως, σε πολλούς κλάδους, όπως η εκπαίδευση, η υγεία, η έρευνα, η δημόσια διοίκηση, αυτή ακριβώς η χρονοβόρα διαδικασία είναι το επάγγελμα. Η αλγοριθμική προτίμηση στο γυαλιστερό αποτέλεσμα, λοιπόν, δεν είναι απλώς αισθητική, επηρεάζει το τι αναγνωρίζεται κοινωνικά ως «επαγγελματικό επίτευγμα». Η υλικότητα της εργασίας υποχωρεί μπροστά στην επιτελεστικότητα της εικόνας της.
Αυτό δεν σημαίνει ότι ο κόσμος της δουλειάς παραδίδεται αμαχητί στην επιφάνεια. Το αντίθετο: πολλές ομάδες και οργανισμοί μιλούν πιο καθαρά για το πώς φτιάχνεται ένα project, ποια λάθη μεσολάβησαν, τι έμαθαν. Όμως η επιβράβευση έρχεται δυσανάλογα αργά, και δίνεται για το στιγμιότυπο που «περνάει» κι όχι για την πορεία που το γέννησε. Το επαγγελματικό μας εγώ, εκτεθειμένο σε αυτή τη ροή, κινδυνεύει να συντονιστεί με τους ρυθμούς της. Και τότε, η σιωπηλή μετατόπιση γίνεται αισθητή, από το «τι αξίζω» στο «πόσο φαίνομαι ότι αξίζω».
Στο παρασκήνιο, οι πρακτικές προσλήψεων αλλάζουν επίσης. Τα τμήματα ανθρώπινου δυναμικού δουλεύουν πλέον με εργαλεία που υπόσχονται ολιστική εικόνα του υποψηφίου, όπου τα δημόσια ψηφιακά ίχνη αποτελούν ένα ακόμη κομμάτι του παζλ. Στις σχετικές αναφορές του κλάδου, το Instagram εμφανίζεται όχι ως ο κύριος τόπος αξιολόγησης, αυτός παραμένει το LinkedIn, αλλά ως δεύτερη σκηνή: δείχνει «κουλτούρα», αισθητική, τρόπο επικοινωνίας, το είδος δικτύων στα οποία κινείται κανείς. Με άλλα λόγια, προσφέρει υλικό για το περίφημο «cultural fit», που συχνά κρίνεται σε λεπτά της ώρας.
Την ίδια στιγμή, οι ψυχολογικές επιπτώσεις της συνεχούς δημόσιας σύγκρισης δεν είναι αθώες. Δεν χρειάζεται κανείς να ανήκει στην ηλικιακή ομάδα των εφήβων, όπου η διεθνής βιβλιογραφία έχει ήδη εντοπίσει ευαισθησίες, για να επηρεαστεί. Η ίδια η λογική της πλατφόρμας που ανεβάζει την καθαρή, αισθητικά ελκυστική εκδοχή της ζωής μας, μπορεί να ενθαρρύνει τον επαγγελματικό ναρκισσισμό αλλά και τη διάχυτη αυτοαμφισβήτηση. Οι δύο όψεις συνυπάρχουν: η έξαρση του «φαίνομαι» και η κόπωση του «είμαι». Το πρώτο είναι ευπώλητο, το δεύτερο κοστίζει χρόνο, τον οποίο η ροή δεν πληρώνει.
Τι απομένει; Όχι ένα κάλεσμα σε εγκράτεια ή ψηφιακή νηστεία, ούτε σε εύκολη ηθικολογία. Απομένει η συνειδητοποίηση ότι η επαγγελματική εικόνα μας έχει πλέον έναν συν-συγγραφέα που λειτουργεί με μετρήσεις απήχησης. Κι όσο η αγορά εργασίας υιοθετεί αυτές τις μετρήσεις, όταν αναζητά ταλέντα, τόσο η εντύπωση θα επιχειρεί να υποκαταστήσει την τεκμηρίωση. Εκεί, ακριβώς, κρίνεται η ωριμότητα προσώπων και οργανισμών, στο να μπορούν να διακρίνουν την εργασία από την επιτέλεσή της, τον επαγγελματισμό από την επιφανειακή ορατότητα, το βιογραφικό από την ροή.
Το κείμενο αυτό βασίστηκε στα άρθρα Varaona, A. κ.ά. (2024). Exploring the Relationship Between Instagram Use and Users’ Levels of Self-Compassion, Self-Criticism, and Body Dissatisfaction. Journal και στην έρευνα Employ Inc. (2024). Recruiter Nation Report 2024).
