Λένε πως στις αρχές του 20ού αιώνα οι δημιουργοί του νουάρ στρέφονταν σε εγκληματολόγους για αυθεντικότητα, ενώ σήμερα οι εγκληματολόγοι στρέφονται στην τέχνη, τη λογοτεχνία, τον κινηματογράφο, τη μουσική, προκειμένου να κατανοήσουν το έγκλημα και τις κοινωνικές του αναπαραστάσεις[1]. Η πρόσφατη έκδοση του Cultural Criminology Lab (Εργαστήριο Πολιτισμικής Εγκληματολογίας) του Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος (ΚΕ.Μ.Ε.) παρουσιάστηκε στο ετήσιο συνέδριο της European Society of Criminology (ESC – Ευρωπαϊκή Εταιρεία Εγκληματολογίας), το οποίο διεξήχθη στην Αθήνα από τις 3 έως τις 6 Σεπτεμβρίου 2025 υπό τον τίτλο Eurocrim 2025-Logos of Crime and Punishment.
Η ESC αποτελεί τον σημαντικότερο επιστημονικό οργανισμό του πεδίου στην Ευρώπη. Το ετήσιο συνέδριό της, με τίτλο Eurocrim, συγκεντρώνει κάθε χρόνο την επιστημονική κοινότητα επαγγελματίες, και φορείς χάραξης πολιτικής από όλον τον κόσμο. Το Eurocrim 2025 στην Αθήνα αποτέλεσε ορόσημο, καθώς για πρώτη φορά το συνέδριο φιλοξενήθηκε στη χώρα μας, με τη συμμετοχή πάνω από 2.200 επιστημόνων από όλον τον κόσμο δημιουργώντας μια πλατφόρμα ανταλλαγής γνώσης και εμπειρίας για σύγχρονα εγκληματολογικά ζητήματα.
Το ΚΕ.Μ.Ε. είναι ένας επιστημονικός φορέας που ιδρύθηκε το 2015 με στόχο την έρευνα, τη μελέτη και τη δημόσια διάχυση θεμάτων εγκληματολογίας, καθώς και τη διαμόρφωση προτάσεων πολιτικής για ζητήματα εγκληματικότητας και αντεγκληματικής πολιτικής. Ανάμεσα στις δράσεις του περιλαμβάνονται συνέδρια, σεμινάρια, δημοσιεύσεις και συνεργασίες με εθνικούς και διεθνείς οργανισμούς. Αξίζει να αναφερθεί πως το ΚΕ.Μ.Ε. απολαύει συμβουλευτικής ιδιότητας στο Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιο (ECOSOC) των Ηνωμένων Εθνών, γεγονός που του επιτρέπει να συνεισφέρει ενεργά σε διεθνούς επιπέδου συζητήσεις για την εγκληματικότητα, την αντεγκληματική πολιτική και τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Η ομάδα εργασίας Cultural Criminology Lab (CCL) ιδρύθηκε το 2018, με αντικείμενο τη μελέτη της Πολιτισμικής Εγκληματολογίας. Ο συγκεκριμένος κλάδος της εγκληματολογικής επιστήμης εστιάζει στον τρόπο με τον οποίο το έγκλημα και η παρέκκλιση αποτυπώνονται, ερμηνεύονται και συζητούνται μέσα από την τέχνη, τη λογοτεχνία, τον κινηματογράφο, τη μουσική και γενικότερα την πολιτισμική παραγωγή. Το εργαστήριο λειτουργεί ως διεπιστημονικός κόμβος, φέρνοντας σε διάλογο κοινωνικούς επιστήμονες, εγκληματολόγους, νομικούς, καλλιτέχνες και ερευνητές.
Η παρουσίαση του CCL στο Eurocrim 2025 βασίστηκε σε τέσσερα επιλεγμένα κεφάλαια του συλλογικού τόμου Πολιτισμική Εγκληματολογία και Νεο-Νουάρ: Το έγκλημα στη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο στην Ελλάδα (Εκδόσεις Κύφαντα, 2025). Συγκεκριμένα:
- Ο Αλέξανδρος Ράμμος παρουσίασε τη γλώσσα ως παράβαση αλλά και ως πολιτισμικό φαινόμενο με αφορμή τις βωμολοχίες στις ταινίες του Γιάννη Οικονομίδη.
- Ο Διονύσης Χιόνης ανέλυσε την ταινία Το Μικρό Ψάρι του Γιάννη Οικονομίδη υπό το πρίσμα της εγκληματολογίας.
- Οι Παρασκευή Δαμάλα και Οριάνα Ζανιδάκη εξέτασαν το θεατρικό έργο Στέλλα κοιμήσου ως αποδόμηση του μύθου της «αγίας» ελληνικής οικογένειας.
- Η Μαρία Αθήνη εστίασε στην πατριαρχία και στη βία κατά γυναικών και παιδιών μέσα από το μυθιστόρημα της Έλενας Χουσνή Το παιδί με τη ριγέ μπλούζα.
Η παρουσίαση, την οποία προλόγισε και συντόνισε η Διευθύντρια του Κέντρου Μάρθα Λεμπέση, ανέδειξε τον τρόπο με τον οποίο η Πολιτισμική Εγκληματολογία φωτίζει το έγκλημα όχι μόνο ως νομικό ή κοινωνικό φαινόμενο, αλλά και ως πολιτισμική αναπαράσταση που αποτυπώνει τις εντάσεις, τις συγκρούσεις και τις αντιφάσεις της ελληνικής κοινωνίας.
Ακολουθεί μια συνοπτική παρουσίαση των εισηγήσεων.
Αλέξανδρος Ράμμος: Η γλώσσα ως παράβαση και ως πολιτισμός
Ο Αλέξανδρος Ράμμος με ένα ευρηματικό βίντεο με υποτιτλισμένους διαλόγους και χρήση του ήχου και των παύσεων, εξέτασε τη γλώσσα υπό το πρίσμα της πολιτισμικής εγκληματολογίας ως μηχανισμό εξουσίας αλλά και αντίστασης. Ανέλυσε φαινόμενα όπως η βωμολοχία, η ελληνική διγλωσσία, τα καλιαρντά και η αργκό των περιθωριακών ομάδων, τα οποία κοινωνικά νοούνται ως «παρεκκλίσεις» αλλά εκφράζουν βαθύτερες πολιτισμικές συγκρούσεις. Ειδική μνεία έγινε στη βωμολοχία ως μορφή συναισθηματικής εκφόρτισης, κοινωνικής ταύτισης και πρόκλησης του κατεστημένου, σε αντίθεση με τη στερεοτυπική παρουσίασή της από τα ΜΜΕ ως ένδειξης επιθετικότητας ή χαμηλής νοημοσύνης . Η γλώσσα, λοιπόν, αποκαλύπτει την αμφισημία της κοινωνικής πραγματικότητας: εργαλείο κοινωνικού ελέγχου αλλά και έκφραση αντίστασης, πολιτισμική δημιουργία αλλά και παραβατική πρακτική.
Διονύσης Χιόνης: Το «Μικρό Ψάρι» στα δίκτυα της εγκληματολογίας
Ο Διονύσης Χιόνης, δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω, προσέγγισε την ταινία του Γ. Οικονομίδη «Το Μικρό Ψάρι» ως παράδειγμα πολιτισμικής εγκληματολογίας, εστιάζοντας στη βία, τη γλώσσα και τη λογική του οργανωμένου εγκλήματος . Ο πρωταγωνιστής Στράτος, σημαδεμένος από ένα φονικό στην εφηβεία του, ενσαρκώνει τον εγκληματία που αναζητά λύτρωση μέσω της βίας και του κώδικα τιμής. Η φυλακή προβάλλεται ως «σχολείο εγκλήματος», με δική της αργκό και μηχανισμούς ουδετεροποίησης, που νομιμοποιούν το έγκλημα ως αναγκαίο μέσο επιβίωσης. Η ταινία, όπως συμβαίνει στο είδος «νέο-νουάρ» δεν προσφέρει διέξοδο: ο Στράτος τιμωρείται από τις ίδιες τις δυνάμεις του υπόκοσμου, υπογραμμίζοντας τον φαύλο κύκλο της βίας. Η ανάλυση του Χιόνη έδειξε πώς το έργο γεφυρώνει κινηματογράφο και εγκληματολογική σκέψη, αποδίδοντας με ρεαλισμό την υποκουλτούρα της βίας.
Παρασκευή Δαμάλα & Οριάνα Ζανιδάκη – «Στέλλα κοιμήσου». Ο μύθος της «αγίας» ελληνικής οικογένειας
Η παρουσίαση εστίασε στο θεατρικό έργο «Στέλλα κοιμήσου» ως αποδόμηση του μύθου της προστατευτικής οικογένειας. Η οικογένεια Γερακάρη, με κεντρική μορφή τον πατέρα Αντώνη, παρουσιάζεται ως αυταρχικό και βίαιο κύτταρο που υποτάσσει τα μέλη του στην εξουσία του. Η μητέρα Ελένη βιώνει σωματική και ψυχολογική κακοποίηση, ενώ τα παιδιά ζουν μεταξύ φόβου, εξάρτησης και αντίστασης . Η Στέλλα, κεντρική ηρωίδα, αρνείται την υποταγή αλλά τελικά «πρέπει να κοιμηθεί», δηλαδή να εξαφανιστεί η φωνή της αντίστασης. Το έργο, εμπνευσμένο από τη «Στέλλα Βιολάντη» του Ξενόπουλου, μεταφέρει τον μύθο της θυσίας της γυναίκας στο πλαίσιο της κρίσης, συνδέοντας οικογενειακή βία, οικονομική εξουσία και κοινωνική υποκρισία . Η ανάλυση των Δαμάλα και Ζανιδάκη έδειξε με ποιο τρόπο η «αγία οικογένεια» λειτουργεί τελικά ως θεσμός εγκλεισμού και όχι προστασίας.
Μαρία Αθήνη: Πατριαρχία και βία κατά γυναικών και παιδιών την εποχή της κρίσης στην Ελλάδα
Δείχνοντας με στοιχεία την στενή σχέση ανάμεσα σε κάθε περίοδο που χαρακτηρίζεται ως «κρίση» και στην αύξηση της βίας κατά των γυναικών και παιδιών η Μαρία Αθήνη ανέλυσε τη βία στον ανδροκρατούμενο χώρο της αστυνομικής λογοτεχνίας μέσα από τη ματιά μιας γυναίκας, της Έλενας Χουσνή, στο έργο της Το παιδί με τη ριγέ μπλούζα . Με την ανάλυσή της η Μαρία Αθήνη έδειξε πώς η πατριαρχία θεμελιώνει μια «κουλτούρα ιδιοκτησίας» πάνω στις γυναίκες και τα παιδιά, καθιστώντας τη βία «κανονική» και αόρατη για την κοινωνία, ενώ η «κρίση» προκαλεί επιστροφή σε παραδοσιακές δομές. Πράγματι, κάθε κρίση πλήττει πιο σκληρά τα άτομα με διασταυρούμενες, πολλαπλές ευαλωτότητες, επιτείνει την εξάρτηση και την αδυναμία διαφυγής για τα θύματα ενώ οι θεσμοί προστασίας απουσιάζουν εντελώς από τις αφηγήσεις. Η μελέτη συνδέει τη φεμινιστική θεώρηση με την εγκληματολογική ανάλυση, προβάλλοντας το έγκλημα κατά γυναικών και παιδιών ως κοινωνικό πρόβλημα και όχι ιδιωτική υπόθεση.
Η παρουσίαση υπογράμμισε τη σημασία της Πολιτισμικής Εγκληματολογίας ως εργαλείου κατανόησης του εγκλήματος μέσα από τις πολιτισμικές του αναπαραστάσεις. Είτε μέσω της γλώσσας, είτε μέσα από τον κινηματογράφο, το θέατρο ή τη λογοτεχνία, αναδεικνύεται η πολυπλοκότητα της κοινωνικής πραγματικότητας και η ανάγκη διεπιστημονικών προσεγγίσεων. Η συμβολή του Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος (ΚΕ.Μ.Ε.), το οποίο απολαύει συμβουλευτικής ιδιότητας στο Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιο (ECOSOC) των Ηνωμένων Εθνών, ενισχύει την εμβέλεια αυτής της συζήτησης και επιβεβαιώνει τον ρόλο του ως φορέα που συνδέει την ελληνική εμπειρία με τον διεθνή επιστημονικό διάλογο.
Λεζάντα φωτογραφίας: Το Cultural Criminology Lab στο Eurocrim 2025. Από αριστερά: Μαρία Αθήνη, Αλέξανδρος Ράμμος, Μάρθα Λεμπέση, Οριάνα Ζανιδάκη, Παρασκευή Δαμάλα, Διονύσης Χιόνης. (C)www.e-keme.gr
[1] Ferrell, J., Hayward, K. J., Young, J. (2015). Cultural Criminology: An Invitation. United Kingdom: SAGE Publications.
