Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ELITE ΣΤΟΝ ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

Η παγκόσμια κρίση έχει φέρει τη μελέτη του ρόλου των elites ξανά στην επικαιρότητα για ένα πολύ απλό λόγο: Ο πλούτος (και κατά συνέπεια) και η οικονομική δύναμη δείχνει εντονότατα σημάδια υπερσυγκέντρωσης γύρω από το 1% της κλίμακας των πολιτών, αυξάνοντας έτσι την ανισοκατανομή των εισοδημάτων.

Όμως δεν πρέπει να συγχέεται κατ’ ανάγκη η κατοχή του πλούτου με την elite. Όπως είχε γράψει ο Economist στην elite συμπεριλαμβάνονται «άνθρωποι οι οποίοι διαμορφώνουν τον κόσμο χωρίς κανείς να τους προσέχει»! Έτσι συμπεριλαμβάνονται άτομα τα οποία δε διαθέτουν κατ’ ανάγκη επίσημους τίτλους εξουσίας ή τίτλους ιδιοκτησίας πλούτου. Μπορεί να είναι επιχειρηματίες, χειριστές των μέσων μαζικής ενημέρωσης, άνθρωποι της γνώσης ή πολιτικοί. Ο καθένας από αυτούς έχει και διαφορετικά κίνητρα.
Τα ζητήματα που απασχολούν την αναπτυξιακή σκέψη είναι το πώς ορίζονται και οριοθετούνται οι elites, να κατανοήσουμε το πώς επηρεάζουν τη διαδικασία της οικονομικής ανάπτυξης και να διερευνήσουμε το κατά πόσο συμπεριλαμβάνονται εθνικά αναπτυξιακά κίνητρα στα ιδιαίτερά τους συμφέροντα. Με άλλα λόγια κατά πόσο τα ιδιαίτερα συμφέροντα και τα εθνικά συμφέροντα μπορούν να συμπίπτουν.

Τα βασικά κανάλια μέσω των οποίων οι elites εξασκούν την επιρροή τους διαμορφώνονται μέσω της ικανότητάς τους να ελέγχουν και να εκμεταλλεύονται κρίσιμους πόρους υψηλής αξίας. Με άλλα λόγια η κατανομή των πόρων είναι ο πιο εμφανής τρόπος επηρεασμού της διαδικασίας οικονομικής ανάπτυξης. Μέσω της κατανομής των πόρων μπορούν να επηρεάζουν τη μεταβολή του εισοδήματος και της απασχόλησης όπως επίσης της διανομής του εισοδήματος: είτε προς τη μία είτε την άλλη κατεύθυνση.

Η πολιτική επιρροή είναι ένα δεύτερο κανάλι μέσω του οποίου οι elites επηρεάζουν την οικονομική ανάπτυξη. Ο Keynes μπορεί να μην κατείχε ποτέ μία επίσημη θέση. Όμως επηρέασε τη μεταπολεμική οικονομική εξέλιξη και τη διεθνή μεταπολεμική οικονομική τάξη περισσότερο από κάθε άλλον. Η ένταξη της Ελλάδας στην ευρωπαϊκή οντότητα, αρχικά στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα και αργότερα στο ευρώ, είναι μία πρωτοβουλία που οφείλεται κυρίως στην τοπική και ευρωπαϊκή πολιτική elite με σκοπό την επιβολή ενός από τα πάνω εκσυγχρονισμού.

Ο τρόπος με τον οποίο διαμορφώνεται η κοινή γνώμη είναι ένας τρίτος τρόπος εξάσκησης επιρροής από τις elites (ΜΜΕ κ.τ.λ.). Έτσι η διαχείριση του πολιτισμικού υπόβαθρου είναι ένας ακόμη τρόπος εξάσκησης επιρροής.

Μπορούμε λοιπόν να συμφωνήσουμε ότι οι elites, παρόλο που συνήθως περιβάλλονται με μία αρνητική αντιμετώπιση, μπορεί να έχουν θετικές ή αρνητικές επιδράσεις στη διαδικασία της οικονομικής ανάπτυξης. Είναι επίσης βέβαιο ότι οι elites δημιουργούν και αναδιανέμουν πόρους. Εάν πρόκειται π.χ. να οργανωθεί ένα μεγάλο πρόγραμμα μεταφοράς τεχνολογίας, αυτό θα πρέπει να γίνει με τη συνεργασία της τοπικής elite που βασίζεται στη γνώση και στη συνέχεια με τη συνεργασία της elite που σχετίζεται με τον επιχειρηματικό τομέα. Τέλος, είναι επίσης βέβαιο ότι η προσπάθεια ανάπτυξης θα πρέπει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο να εμπλέξει τις τοπικές elites παρά να προσπαθήσει να τις παρακάμψει.

Η διαδικασία της αντοχής, δηλαδή μη μεταβολής, του θεσμικού πλαισίου αποτελεί εξαιρετικού ενδιαφέροντος σημείο. Ας μην ξεχνάμε ότι η έννοια των διαρθρωτικών μεταβολών στην οποία οι υποστηρικτές των οικονομικών της προσφοράς στηρίζουν πάρα πολλά, είναι κατεξοχήν μία διαδικασία θεσμικής μεταβολής. Από μία άποψη όλο το πρόγραμμα οικονομικής διάσωσης μπορεί να είναι ένα ζήτημα θεσμικής μεταβολής. Είναι βεβαίως προφανές ότι η παρούσα πολιτική εξουσία επιλέγει και διαμορφώνει το μελλοντικό θεσμικό πλαίσιο και αυτό το κάνει με την πρόθεση να διαιωνιστεί η δική της εξουσία. Το πολιτικό θεσμικό πλαίσιο διαιωνίζει την de jure εξουσία και οι οικονομικοί θεσμοί διαιωνίζουν την de facto εξουσία στην οποία συμπεριλαμβάνεται και η ικανότητα παραγωγής και αναδιανομής του πλούτου. Με την έννοια αυτή τα προγράμματα της οικονομικής πολιτικής (συμπεριλαμβανομένων και των προγραμμάτων διάσωσης) είναι από μόνα τους εργαλεία διαιώνισης της ισχύος των elites.

Θεσμική μεταβολή μπορεί να εμφανιστεί εάν υπάρξει πραγματική μεταβολή στην πολιτική ισορροπία και στην κατανομή της εξουσίας στην κοινωνία π.χ. προς την κατεύθυνση της διαμόρφωσης φιλικών προς την ανάπτυξη θεσμικών πλαισίων. Το ερωτηματικό λοιπόν αφορά στο κατά πόσο θα εμφανιστούν elites που έχουν στόχο τον επαναπροσανατολισμό των θεσμών ή elites οι οποίες έχουν ως χαρακτηριστικό τους τη ριζική αναδιοργάνωσή της.

Συνεπώς είναι κρίσιμο να αντιληφθούμε τον ακριβή χαρακτήρα των elites όπως αυτές λειτουργούν σε σχέση με ένα συγκεκριμένο θεσμικό πλαίσιο. Είναι εξαιρετικά πιθανό οι πιέσεις της διεθνούς ενσωμάτωσης να επιβάλλουν την ανάγκη εκσυγχρονισμού της οικονομίας για να εξασφαλιστεί η επιβίωση της εξουσίας – των τοπικών elites. Αυτό όμως δε συνεπάγεται κατ’ ανάγκη ότι θα δημιουργηθει μία ενδογενής δυναμική ανάπτυξης. Με άλλα λόγια ο στόχος της διεθνούς επιβίωσης ενδεχομένως έχει ως ανάγκη τον εκσυγχρονισμό της οικονομίας και της κοινωνίας στο βαθμό όμως που ο εκσυγχρονισμός αυτός δεν απειλεί την κυρίαρχη δομή εξουσίας των elites που έχουν τη σχετική πρωτοβουλία. Αντιθέτως, μέρη των elites που δε συμμετέχουν στη νομή της εξουσίας θα επιχειρήσουν τη μεταβολή της πολιτικής ισορροπίας ή της μεταβολής της για την ικανοποίηση των δικών τους επιδιώξεων.

Συμπερασματικά ο ρόλος της elite στη θεσμική μεταβολή μπορεί να είναι καθοριστικός στο βαθμό που επιβάλλεται από την ανάγκη της προσαρμογής σε ένα νέο (παγκόσμιο) περιβάλλον αλλά δεν είναι απαραίτητο ότι θα έχει ένα διαρκή αναπτυξιακό χαρακτήρα. Για να συμβεί αυτό θα πρέπει ταυτοχρόνως να δημιουργηθούν κοινωνικές και οικονομικές δυνάμεις με ενδιαφέροντα που θα οδηγήσουν στη μεταβολή των πολιτικών ισορροπιών και θα αποτελέσουν τη νέα elite. Εδώ βρίσκεται και πολλές φορές το αδιέξοδο της εφαρμογής των προγραμμάτων διάσωσης, και τα οδηγεί σε αποτυχία, όταν με λίγα λόγια καλούνται να εφαρμόσουν τις μεταβολές αυτοί που θα θίγουν κατά τη διάρκεια εφαρμογής τους ή μετά την επιτυχία τους. Διαφορετικά θα πρέπει να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες.