ΟΡΑΜΑΤΙΣΜΟΣ

Διάβαζα ένα πρόσφατο πολύ καλό άρθρο του Φ. Γεωργελέ στην Athens Voice που αναφερόταν στο παρελθόν που τελείωσε και στην αγωνία για το μέλλον που έρχεται.

Είναι προφανές ότι όλοι αντιλαμβάνονται (ο καθένας με τη δική του οπτική) την μετά τη μεγάλη κρίση εποχή ως μία νέα περίοδο στην οικονομική και κοινωνική ιστορία της Ελλάδας. Και έτσι ακριβώς είναι. Το μεγάλο μας όμως ζήτημα είναι ότι τώρα βρισκόμαστε σε μία μεταβατική περίοδο και όπως είναι φυσικό δε γνωρίζουμε τη μελλοντική κατεύθυνση της οικονομικής εξέλιξης. Αυτή η αβεβαιότητα οπλίζει τα οπλοστάσια των πολιτικά αντιμαχόμενων με έναν απροσδόκητο τρόπο. Δεν οδηγεί, όπως θα περίμενε κανείς, στην κινητοποίηση της ορθολογικής σκέψης για την ανίχνευση του μέλλοντος. Αντιθέτως, με βάση την κοστοβόρα εμπειρία του πρόσφατου παρελθόντος, οδηγεί στη διαμόρφωση μίας απαισιόδοξης προοπτικής. Αυτό οφείλεται κυρίως στο ότι η κοινωνική μάθηση από την πρόσφατη εμπειρία (social learning) οδηγεί το άτομο να σκεφτεί ότι η εξέλιξη του μέλλοντος θα γίνει με τους όρους που βίωσε το παρελθόν του, δηλαδή σε βάρος του. Το μέλλον όμως θα εξαρτηθεί από τους όρους δημιουργίας του χωρίς να αγνοούμε ότι μία ή περισσότερες εκδοχές του θα μπορούσε να είναι η επανάληψη του παρελθόντος. Το κρίσιμο ερώτημα είναι εάν το άτομο με την πολιτική του δράση οδηγείται να επαναλάβει το κοστοβόρο παρελθόν του ή διαμορφώνει νέο προς όφελός του. Ο ρόλος των διανοούμενων και της επιστήμης είναι να βοηθήσουν το άτομο και την κοινωνία να διαμορφώσει τους όρους ενός καλύτερου μέλλοντος προς όφελός του.

Το μέλλον προφανώς θα εξελιχθεί υπό κανονικές συνθήκες (χωρίς δηλαδή μεγάλες παγκόσμιες αναταραχές, κ.λ.π.) με βάση μία από τις τέσσερις εκδοχές:

α)  Να οδηγηθούμε στην καταστροφή και στην κοινωνική έκρηξη.

β)  Να οδηγηθούμε σε μία παρατεταμένη περίοδο χαμηλής ανάπτυξης που δε θα μπορεί όμως να απορροφήσει την ανεργία που έχει δημιουργηθεί.

γ)  Να οδηγηθούμε σε μία περίοδο χαμηλής ανάπτυξης που θα οδηγήσει στη συνέχεια σε πολύ υψηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης.

δ)  Εισερχόμαστε σε μία περίοδο ταχύτατης ανάπτυξης.

Οι αναγνώστες μου γνωρίζουν ότι όλη η επιστημονική δουλειά μου με έχει οδηγήσει να τοποθετηθώ κάπου μεταξύ της (β) και της (γ) εκδοχής. Μάλιστα έχω δώσει έμφαση στη (β) εκδοχή (μέχρι περίπου το 2020) κυρίως διότι δεν έχει γίνει αρκετή επιστημονική δουλειά σε περισσότερο μακροχρόνιες προβλέψεις. Το σημερινό πάντως σημείωμα αφορά την (γ) εκδοχή, δεδομένου ότι κάνει και χρήση μακροχρόνιων δεδομένων (μέχρι το 2050).

Μου ήρθε λοιπόν στο μυαλό μία δουλειά που είχε γίνει το 2010 από το CEPII. Το CEPII είναι ένα γνωστό Γαλλικό ερευνητικό κέντρο το οποίο επικεντρώνεται σε θέματα διεθνούς οικονομίας, εκπονεί μελέτες και αναπτύσσει βάσεις δεδομένων για την εξέλιξη μακροοικονομικών μεταβλητών σχετικά με την παγκόσμια οικονομία. Η δουλειά αυτή επαναλήφθηκε το 2012 με κύριο στόχο την πρόβλεψη των οικονομικών εξελίξεων στις περισσότερες από τις ανεπτυγμένες χώρες μέχρι το 2050, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδος. Έχει σημασία το ότι η εργασία επαναλήφθηκε διότι επιβεβαιώθηκε όσον αφορά στην ποιότητα των ευρημάτων και της μεθοδολογίας που ακολουθήθηκε και μάλιστα μετά την κρίση.

Και για να μη γίνονται παρεξηγήσεις. Αυτή η προοπτική που περιγράφεται δεν έχει τίποτα να κάνει με τη βραχυπρόθεσμη και μεσοπρόθεσμη πολιτική πάλη. Δεν εξασφαλίζει ότι θα λύσει το διογκούμενο πρόβλημα της οικονομικής ανισότητας, που παρατηρείται σε όλο τον κόσμο και στην Ελλάδα. Δεν περιλαμβάνει τίποτα για τις πολιτικές μεγέθυνσης και αναδιανομής που θα ακολουθηθούν. Είναι μόνο μία πρόβλεψη. Μία καλή πρόβλεψη δεν είναι απαραιτήτως μία «σωστή» πρόβλεψη. Αυτή δηλαδή που επιβεβαιώνεται από την πραγματικότητα. Είναι εκείνη η οποία προσδιορίζει τα θέματα που έχουν ανερχόμενο ενδιαφέρον και επισημαίνει εκείνα τα περιστατικά τα οποία μας προετοιμάζουν για διαφορετικές εκδοχές του μέλλοντος και αναπάντεχες εξελίξεις της τύχης. Στις εναλλακτικές λοιπόν αντιλήψεις για την εξέλιξη του μέλλοντος, η αξιολόγηση της πρόβλεψης αφορά στο κατά πόσο φωτίζει το άγνωστο, θέτει υπό αμφισβήτηση τις υποθέσεις μας, μας πιέζει να ξεκαθαρίσουμε τη σκέψη μας παρακινώντας και οργανώνοντας δύσκολες συζητήσεις οδηγώντας μας να θέσουμε και να ξεκαθαρίσουμε τη σκέψη μας, θέτοντας τις σωστές ερωτήσεις και οδηγώντας μας να κάνουμε τις σκληρές επιλογές για τη διαχείριση των μελλοντικών μεταβολών. Μία οπτική του μέλλοντος δεν είναι απαραιτήτως καλή εάν μόνο προβλέπει το μέλλον σωστά. Είναι όμως σίγουρα καλή εάν μας προετοιμάζει σωστά για ένα μέλλον γεμάτο αβεβαιότητα.

Πήρα λοιπόν τα αποτελέσματα της έρευνας του CEPII και τα τοποθέτησα μέσα στη μακροχρόνια εξέλιξη της ελληνικής οικονομίας. Πιο συγκεκριμένα επικεντρώθηκα στο κατά κεφαλή Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (βασικός δείκτης ευημερίας αν και όχι πάντοτε ευτυχίας) το οποίο έδωσα στο παρακάτω Διάγραμμα από το 1820 μέχρι το 2050. Δηλαδή για 230 χρόνια!

Σημειωτέον ότι το Διάγραμμα αυτό είναι από τα λίγα που υπάρχουν για την Ελληνική Οικονομία και καλύπτουν όλη την περίοδο ύπαρξης του νεοελληνικού κράτους.

Και η πτώχευση του 2010; Είναι αυτή η γωνία (μπλε γραμμή) που βλέπετε πάνω από το έτος αυτό! Μία μικρή οδυνηρή γωνία με τεράστιο κοινωνικό πόνο και μία μεγάλη άνθηση μετά!

Ίσως δεν μπορούμε να συλλάβουμε με ακρίβεια την οικονομική σημασία των οικονομικών μεγεθών που περιγράφονται στο Διάγραμμα. Για την περίπτωση της Ελλάδας μιλάμε για μία μεταβολή του κατά κεφαλή παραγόμενου προϊόντος 2 φορές μεγαλύτερο από αυτό που έχουμε σήμερα.

Διάγραμμα 1. Η εξέλιξη του κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Ελλάδας από το 1821έως το 2050 (σε χιλιάδες δολάρια, 2005=100).

_{Πηγή: P. Petrakis, (2011).}

_{Σημείωση: Για την περίοδο από το 1828 έως το 1980 τα δεδομένα για την Ελληνική οικονομία προέρχονται από το Groningen Growth and Development Centre (Total Economy Database) και τους Κωστελένος et al., (2007). Τα δεδομένα για όλες τις χώρες από το 1980 μέχρι το 2050 προέρχονται από το CEPII Forecast 2012 (Foure et al. 2012).}

Συγκρίνοντας μάλιστα τα αποτελέσματα μεταξύ των διαφόρων οικονομιών φαίνεται η ελληνική οικονομία να παρουσιάζει τη μεγαλύτερη δυνατή μελλοντική αντίδραση οικονομικής ανάπτυξης.

Ασχολήθηκα λίγο περισσότερο με τις πιθανές πηγές από τις οποίες μπορεί να προέλθει αυτή η εξαιρετική πορεία της ελληνικής οικονομίας. Λίγο πολύ εντοπίζουν έναν παράγοντα που είναι η βελτίωση του οικονομικού περιβάλλοντος (Total Productivity Factor) που βέβαια με τη σειρά του περικλείει πάρα πολλές επιμέρους επιδράσεις και δεν είναι εύκολο να αναλυθεί εδώ περισσότερο.

Ας σκεφτούμε όμως για μία στιγμή! Ζούμε στο λιγότερο ανεπτυγμένο μέρος της Ευρώπης, που είναι η Ν.Α. Ευρώπη. Δεν είναι λογικό να περιμένουμε να αναπτυχθεί όπως και η υπόλοιπη Ευρώπη; Γιατί λοιπόν να μας εκπλήσσει μία catching-up (ξεκινάω από χαμηλά για να πάω υψηλότερα) θετική αντίδραση της οικονομίας, που έχει συμβεί πάρα πολλές φορές σε πάρα πολλές οικονομίες σε όλον τον κόσμο; Και δεν είναι μόνο η catching-up οικονομία. Έχουμε καταπληκτικό γεωγραφικό περιβάλλον, φωτεινή ιστορία και κεντρική γεωγραφική θέση (logistics, κ.λπ.)! Φαίνεται μάλιστα να έχουμε και κάποιους ενεργειακούς πόρους που αντιστρέφουν τη σχετική οικονομική δύναμη μέσα στον παγκόσμιο χώρο. Και βγαίνουμε από μία τεράστια σταθεροποίηση της οικονομίας με σημαντικές δυνατότητες για το μέλλον. Για παρόμοιους λόγους και η οικονομία της Τουρκίας φαίνεται να παρουσιάζει παρόμοια χαρακτηριστικά, ενώ αντιθέτως της Ιταλίας παρόλο που και αυτή συνεχίζει να αυξάνει βεβαίως το κατά κεφαλή προϊόν της, δε φαίνεται (και είναι λογικό) να παρουσιάζει τόσο έντονους ρυθμούς μεγέθυνσης.

Αν όμως αυτός είναι ένας πιθανός δρόμος εξέλιξης του μέλλοντος, ποιος θα αποφασίσει να τον διακόψει και γιατί; Σε κάθε περίπτωση είναι προτιμότερο να εξασφαλίσουμε την πραγματοποίησή του.