«ΙΛΙΓΓΟΣ»: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΝΕΥΡΟΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΛΙΝΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ

Στο σημείο αυτό, θα εμβαθύνουμε σε ορισμένα γνωστικά στοιχεία Λειτουργικής Νευροανατομίας για την ισορροπία και για τη διατήρηση της ισορροπίας στην κίνηση (ή αλλιώς για την ισορροπία της κίνησης), τα οποία είναι πολύ βασικά για την περαιτέρω κατανόηση και κλινική προσέγγιση του ιλίγγου.

Πιο συγκεκριμένα, για την ιδία αντίληψη και αίσθηση της θέσης, της στάσης και της κίνησης στο χώρο ο εγκέφαλος επεξεργάζεται νευρωνικές πληροφορίες από το οπτικό σύστημα, από το αιθουσαίο σύστημα, όπως επίσης και από την ιδιοδεκτική (proprioceptive) ή εν τω βάθει αισθητική οδό.

Ανατομικά το «αιθουσαίο σύστημα» περιλαμβάνει το σύστημα ισορροπίας, που βρίσκεται στο έσω αυτί και το οποίο έχει ή χρησιμοποιεί το αιθουσαίο νεύρο ως τη βασική κεντρομόλο νευρική οδό προς το Κεντρικό Νευρικό Σύστημα (ΚΝΣ) για τα ομόλογα, δηλαδή για τα αντίστοιχα ερεθίσματα που σχετίζονται με την ισορροπία και με τη διατήρηση της ισορροπίας.

Η εν τω βάθει ή ιδιοδεκτική αισθητική οδός περιλαμβάνει το σύνολο των ειδικών πληροφοριών που σχετίζονται με τη στάση και την κίνηση του σώματος, καθώς επίσης και με την άσκηση ή την εφαρμογή μυϊκής δύναμης. Αυτές οι ειδικές πληροφορίες προέρχονται από ειδικούς ιδιοδεκτικούς υποδοχείς του ερειστικού συστήματος και κυρίως των αρθρώσεων και των μυών και οι οποίες στο σύνολό τους αποτελούν την εν τω βάθει (ή ιδιοδεκτική) αισθητικότητα.    

Το σύνολο όλων αυτών των αισθητηριακών και αισθητικών πληροφοριών επεξεργάζεται στο εγκεφαλικό στέλεχος και στην παρεγκεφαλίδα σε υποσυνείδητο επίπεδο, δηλαδή πέραν της συνειδητής και γνωστικής λειτουργίας, απ` όπου και άρχεται η φυγόκεντρη (περιφερική) νευρωνική οδός της διατήρησης του μυϊκού τόνου και της ισορροπίας, σε συνδυασμό και με την (ακούσια) ετοιμότητα εκτέλεσης (ή εκτέλεση) μιας κίνησης.

Στο σημείο αυτό και για λόγους επιστημονικής πληρότητας να αναφέρουμε επιγραμματικά ότι στο ΚΝΣ υπάρχει και αισθητική οδός, η οποία μεταφέρει (άγει) ερεθίσματα από ιδιοδεκτικούς υποδοχείς στο φλοιό των ημισφαιρίων του εγκεφάλου και κατ` αυτόν τον τρόπο γνωρίζουμε ή έχουμε την αίσθηση, π.χ. των μελών μας στο χώρο ή του μέτρου της κίνησης που εκτελούμε.

Εάν, λοιπόν, σε κάποιο από τα παραπάνω αναφερθέντα συστήματα οι κεντρομόλες οδοί των αισθητηριακών και αισθητικών ερεθισμάτων δυσλειτουργήσουν, τότε δημιουργείται μία αναντιστοιχία στη νευρωνική επεξεργασία αυτών των ερεθισμάτων-μηνυμάτων στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα (ΚΝΣ). Αυτή η αναντιστοιχία στην επεξεργασία των συγκεκριμένων κεντρομόλων ερεθισμάτων στο ΚΝΣ βιώνεται υποκειμενικά ως ίλιγγος, ο οποίος συνοδεύεται από ψευδαισθητική αντίληψη και παράσταση κίνησης του ιδίου του πάσχοντα ή του χώρου που τον περιβάλλει.

Αναλυτικότερα, για τη διατήρηση της ισορροπίας του σώματος και για τον προσανατολισμό στο χώρο απαιτείται η λειτουργική συνεργασία των κάτωθι τριών οργάνων:

I) Του αιθουσαίου οργάνου, του οποίου το ειδικό ερέθισμα είναι η βαρύτητα και η επιτάχυνση

II) Tου οπτικού οργάνου, το οποίο προσλαμβάνει και ασκεί τον οπτικό έλεγχο του χώρου και

III) Tων οργάνων της εν τω βάθει αισθητικότητας, τα οποία πληροφορούν το Κεντρικό Νευρικό Σύστημα (ΚΝΣ) αναφορικά με το μυϊκό τόνο, τη στάση και την κίνηση του σώματος.

Με βάση τα παραπάνω και από τη θεώρηση της Λειτουργικής Νευροανατομίας μπορούμε να αντιστοιχίσουμε:

α) Το αιθουσαιο-οφθαλμικό λειτουργικό (υπο)σύστημα

β) Το οπτικο-οφθαλμικό λειτουργικό (υπο)σύστημα  και

γ) Το αιθουσαιο-νωτιαίο λειτουργικό (υπο)σύστημα

Σε κάθε ένα από αυτά τα συστήματα υπάρχει και αντιστοιχεί λειτουργικά ένα συγκεκριμένο ομόλογο ερέθισμα, μία επεξεργασία στο ΚΝΣ και τέλος μία (φυσιολογική) λειτουργική ανταπόκριση-απάντηση, η οποία συνίσταται:

Α) Για το αιθουσαιο-οφθαλμικό σύστημα στην εκδήλωση του νυσταγμού

Β) Για το οπτικο-οφθαλμικό σύστημα στην εκδήλωση των συζυγών κινήσεων των (βολβών των) οφθαλμών και

Γ) Για το αιθουσαιο-νωτιαίο σύστημα σε μια κίνηση ή σε μία διόρθωση της στάσης (ή θέσης) του σώματος.

Επεξηγηματικά, τώρα, μπορούμε να αναφέρουμε ότι η διατήρηση της ισορροπίας του σώματος στο χώρο, είτε αυτό βρίσκεται σε κίνηση είτε έχει λάβει μία συγκεκριμένη στάση (ή θέση), εξαρτάται από τα ερεθίσματα τα οποία προέρχονται από:

1) Το όργανο της ισορροπίας ή το αιθουσαίο σύστημα

2) Τον οφθαλμό ή το οπτικό σύστημα

3) Την επιπολής αισθητικότητα και πιο συγκεκριμένα αναφορικά με την αίσθηση (της πίεσης) της επαφής στο έδαφος

4) Την εν τω βάθει (ή ιδιοδεκτική) αισθητικότητα (στην οποία αναφερθήκαμε πιο πάνω) και τέλος από

5) Το κινητικό σύστημα (πυραμιδικό σύστημα, εξωπυραμιδικό σύστημα και παρεγκεφαλίδα) σχετικά με την εκτέλεση των κινήσεων.

Η ολοκλήρωση της επεξεργασίας όλων αυτών των ερεθισμάτων-μηνυμάτων και ο καθορισμός της κατάλληλης νευρωνικής απάντησης-ανταπόκρισης γίνεται στο εγκεφαλικό στέλεχος και στην παρεγκεφαλίδα, ώστε να υπάρχει πάντα μία αντιστοιχία ανάμεσα στα κεντρομόλα ερεθίσματα, στη νευρωνική επεξεργασία αυτών και στη φυγόκεντρη ανταπόκριση. Μία διαταραχή σε αυτή τη νευρωνική λειτουργική σχέση και επικοινωνία εκδηλώνεται κλινικά ως ίλιγγος. 

Συνοψίζοντας και συγκεκριμενοποιώντας τα παραπάνω σχετικά με την τοπογραφία μιας λειτουργικής διαταραχής ή βλάβης, που μπορεί να εκδηλώσει ίλιγγο, μπορούμε να ταξινομήσουμε τον ίλιγγο σε αιθουσαίο και σε μη αιθουσαίο ίλιγγο.

Ο αιθουσαίος ίλιγγος εκ νέου μπορεί να διαχωριστεί (ή να διαφοροδιαγνωστεί) στον αιθουσαίο ίλιγγο περιφερικού τύπου και στον αιθουσαίο ίλιγγο κεντρικού τύπου.

Στον αιθουσαίο ίλιγγο περιφερικού τύπου, η παθολογία εντοπίζεται στο αιθουσαίο όργανο της ισορροπίας ή/και στο αιθουσαίο νεύρο, όπως π.χ. στην αιθουσαία νευρωνίτιδα, στη νόσο Meniere και στον καλοήθη παροξυντικό ίλιγγο θέσεως.

Χαρακτηριστικό γνώρισμα στον αιθουσαίο ίλιγγο περιφερικού τύπου είναι ότι αυτός είναι κατευθυνόμενος προς μία συγκεκριμένη διεύθυνση ή φορά, δηλαδή ο ασθενής έχει ιδιαιτέρως έντονη την ψευδαισθητική αίσθηση κίνησης προς μία συγκεκριμένη κατεύθυνση, π.χ. περιστροφή με καθορισμένη φορά περιστροφής (δεξιά ή αριστερά) ή κατακόρυφη κίνηση (προς τα άνω και κάτω). Επίσης, αυτός ο τύπος ιλίγγου είναι μεγάλης έντασης, δηλαδή εκδηλώνεται πάρα πολύ έντονα, ταλαιπωρεί υπερβολικά τον ασθενή και συνοδεύεται από επιπλέον πολύ έντονα συμπτώματα από το αυτόνομο νευρικό σύστημα, όπως π.χ. ναυτία, εμετό (ή τάση προς εμετό), έντονη εφίδρωση, όπως επίσης και από νυσταγμό, διαταραχή στην ακοή ή εμβοή (Tinnitus) στην πάσχουσα πλευρά. Ο νυσταγμός είναι οριζοντιοκυκλικός νυσταγμός, δηλαδή οριζόντιος νυσταγμός με κυκλικά στοιχεία κίνησης, εξαρτάται από τη βλεμματική θέση και η γρήγορη φάση κατευθύνεται (ή χτυπά) προς την αντίθετη πλευρά από την πλευρά της βλάβης. Τέλος, κατά κανόνα, ο αιθουσαίος ίλιγγος περιφερικού τύπου δεν συνοδεύεται από επιπλέον εστιακή ή λοιπή νευρολογική συμπτωματολογία.

Η παθολογία στον αιθουσαίο ίλιγγο κεντρικού τύπου εντοπίζεται στο εγκεφαλικό στέλεχος και στις περαιτέρω νευρωνικές διασυνδέσεις των αιθουσαίων πυρήνων. Νοσολογικά, αυτός ο τύπος ιλίγγου μπορεί να εμφανιστεί, π.χ. σε ισχαιμικά ή αιμορραγικά επεισόδια του εγκεφαλικού στελέχους, στην ημικρανία της βασικής αρτηρίας, καθώς και σε απομυελινωτικές νόσους του ΚΝΣ.

Ο αιθουσαίος ίλιγγος κεντρικού τύπου είναι λιγότερο κατευθυνόμενος σε σχέση με τον αιθουσαίο ίλιγγο περιφερικού τύπου και γενικότερα η κλινική του εκδήλωση είναι ηπιότερη. Επίσης, ηπιότερες είναι και οι εκδηλώσεις από το αυτόνομο νευρικό σύστημα καθώς και ο νυσταγμός, ενώ είναι ασύνηθες να συνυπάρχει διαταραχή στην ακοή ή εμβοή προς κάποια πλευρά. Τέλος, σε αυτόν τον τύπο του ιλίγγου συνυπάρχει συνήθως (ή σχεδόν πάντα) και επιπλέον νευρολογική συμπτωματολογία, όπως π.χ. από τις κατώτερες εγκεφαλικές συζυγίες, κεφαλαλγία ή άλλη εστιακή εκδήλωση, που παραπέμπει σε πλήξη του εγκεφαλικού στελέχους.   

Ο μη αιθουσαίος ίλιγγος είναι μη κατευθυνόμενος ίλιγγος και επιπλέον περιγράφεται δύσκολα. Συχνά ο ασθενής αναφέρει ότι αισθάνεται μία πολύ έντονη ζάλη σε συνδυασμό με ένα (ακαθόριστο) αίσθημα αστάθειας, το οποίο δεν είναι προς μία συγκεκριμένη κατεύθυνση και συνήθως δεν τον ωθεί να χάσει πλήρως την ισορροπία του. Επίσης, από τον ασθενή συχνά περιγράφεται και ένα αίσθημα ήπιας ή ελαφριάς μέθης ή ένα αίσθημα ότι «τρεμοσβήνει» το φως στους οφθαλμούς του ή ότι βλέπει θαμπά. Στον μη αιθουσαίο ίλιγγο ο νυσταγμός, όταν εκδηλώνεται, καθώς και τα επιπλέον συμπτώματα από το αυτόνομο νευρικό σύστημα είναι ήπιας έντασης. Επίσης, κατά κανόνα, ο μη αιθουσαίος ίλιγγος δεν συνοδεύεται από εμβοή ή από διαταραχή στην ακοή.    

Ο μη αιθουσαίος ίλιγγος μπορεί να εκδηλωθεί σε μία παθολογία που προσβάλλει το μη αιθουσαίο τμήμα του συστήματος ισορροπίας, όπως επίσης και σε μία διαταραχή στη νευρωνική επεξεργασία των κεντρομόλων ερεθισμάτων για την ισορροπία στο ΚΝΣ. Μαζί με το μη αιθουσαίο ίλιγγο είναι δυνατόν να εμφανίζεται και εστιακή νευρολογική συμπτωματολογία, η οποία ερμηνεύεται τοπογραφικά από τη βλάβη στο ΚΝΣ. Τέλος, να αναφέρουμε ότι το μη αιθουσαίο ίλιγγο μπορεί να προκαλέσουν, π.χ. μία αιμοδυναμική διαταραχή ή μία δυσλειτουργία του εγκεφάλου σε έδαφος υποτασικής κρίσης, καθώς επίσης και άλλες νοσολογικές αιτίες εκτός του ΚΝΣ, όπως π.χ. αναιμία, διαταραχές μεταβολισμού (υπογλυκαιμία), καρδιακή αρρυθμία, το φαινόμενο της υποκλοπής ή η επίδραση τοξικών και φαρμακευτικών ουσιών (β-αναστολείς, διουρητικά, νιτρώδη, δακτυλίτιδα).

[Επειδή συχνά αναφερόμαστε στο «νυσταγμό» είναι επιβεβλημένο, στο σημείο αυτό, να περιγράψουμε πολύ συνοπτικά αυτό το κλινικό εύρημα.

Ο νυσταγμός είναι μία ακούσια, επαναλαμβανόμενη και ρυθμική διφασική κίνηση ταλάντωσης (των βολβών) των οφθαλμών αποτελούμενη, κατά κανόνα, από μία παθολογική αργή κίνηση (ή βραδεία φάση) προς μία κατεύθυνση που ακολουθείται από μία διορθωτική, γρήγορη, σακκαδική κίνηση (ή ταχεία φάση) προς την αντίθετη κατεύθυνση. Εξ` ορισμού ο νυσταγμός καθορίζεται ή ονομάζεται από την κατεύθυνση που έχει η γρήγορη κίνηση (ή η ταχεία φάση).

Ο νυσταγμός δημιουργείται ή αναπαράγεται, όταν διαταράσσεται ο συντονισμός του συστήματος της οφθαλμοκινητικότητας και μπορεί να χαρακτηριστεί και να περιγραφεί με βάση διαφορετικά κριτήρια. Εδώ, θα αναφέρουμε τα δύο πιο σημαντικά. Έτσι, ο νυσταγμός περιγράφεται:

- Ως οριζόντιος, κάθετος ή περιστροφικός με βάση την κατεύθυνση της κίνησης αναφορικά με τους τρεις άξονες κίνησης των οφθαλμικών βολβών.

- Με κατεύθυνση προς τα δεξιά ή αριστερά, προς τα πάνω ή κάτω ή τέλος με λοξή (ή διαγώνια) κατεύθυνση, με βάση την κίνηση που παρουσιάζει σε σχέση με τη μέση γραμμή του οφθαλμού.]