ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΤΙΣ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ

Οι πρώτοι άνθρωποι του δυτικού κόσμου, που έστρεψαν το βλέμμα τους προς τον ουρανό και τον κόσμο γενικότερα για να τον θαυμάσουν (κι η έννοια εδώ παίρνει φυσικά την αριστοτελική της σημασία), ήταν οι Προσωκρατικοί. Ο θαυμασμός τούτος τους οδήγησε ν’ αναζητήσουν τις αιτίες του σύμπαντος και της φύσεως, χρησιμοποιώντας τον νου και τον Λόγο (άρα τα λογικά επιχειρήματα) σε συνδυασμό με τα δεδομένα του φυσικού κόσμου. Παράλληλα, όμως, έπρεπε να ελέγξουν αν ο γνωστικός οπλισμός του ανθρώπου ήταν επαρκής και ικανός, για να θηρέψει την αλήθεια και τη γνώση αυτού του κόσμου. Κι αυτό ήταν αναμενόμενο γιατί απ’ τον πιο απλό χειρώνακτα μέχρι και τον τελευταίο στοχαστή, μπαίνει πάντα η ιδέα του ελέγχου της αποτελεσματικότητας των εργαλείων και των μέσων που χρησιμοποιεί, προκειμένου να βεβαιωθεί για την ποιότητα ή μη της δουλειάς του.

Σ’ αυτό ακριβώς, όμως, το σημείο του προβληματισμού των Προσωκρατικών είναι που επέρχεται κι η αμφισβήτηση της δύναμης του ανθρώπινου νου και Λόγου: Οι περισσότεροι στοχαστές της περιόδου εκείνης θεωρούν ότι δεν είναι δυνατή η αλήθεια, δεν μπορούμε να γνωρίσουμε τον κόσμο, δεν μας δίνεται καμία βεβαιότητα για κάτι τέτοιο. Όσο στεριώνει μέσα τους η αντίληψη αυτή, τόσο περσότερο απομακρύνουν το βλέμμα τους απ’ τη φύση και τον κόσμο και το στρέφουν προς τον άνθρωπο και την πόλη.

Πράγματι, απ’ τους πρώτους Ίωνες φυσικούς, που κοσμολογούν κι οντολογούν μόνο, περνάμε σε στοχαστές που αρχίζουν δειλά-δειλά να κάνουν ηθική ή πολιτική φιλοσοφία. Για παράδειγμα, ο Ηράκλειτος είν’ ο πρώτος, έπειτα από μία σειρά στοχαστών, που θέτει κι ηθικά ζητήματα στη σκέψη. Όσο πλησιάζουμε προς τα μέσα του 5ου αιώνα, αυξάνονται τα ερωτήματα αυτά και κατ’ επέκταση εγκαινιάζονται τα νέα πεδία του φιλοσοφικού στοχασμού: η Ηθική κι η πολιτική.

Απ’ όλους τους Προσωκρατικούς, ο Δημόκριτος είν’ αυτός που ηθικολογεί συστηματικά κι απ’ τον οποίο μας έχουν σωθεί τα περσότερα αποσπάσματα: Πάν’ από 200 αναφέρονται σε ζητήματα ηθικής και πολιτικής θεωρίας. Ο Δημόκριτος, όμως, είναι σύγχρονος του Σωκράτη και του Πλάτωνα κι επομένως ζει ανάμεσα σε διανοητές, που έχουν στρέψει τη ματιά τους ήδη στον άνθρωπο και την πόλη, ενώ η φυσική φιλοσοφία των Προσωκρατικών φαίνεται να τελειώνει σιγά-σιγά.

Αφού, λοιπόν, δεν μπορεί να δοθεί κάποια λύση στα κοσμολογικά κι οντολογικά προβλήματα που απασχολούσαν τους φυσικούς φιλοσόφους, λόγω αδυναμίας του νου να πει ποια είναι τελικά η αλήθεια, ο νους στρέφεται, σταδιακά, απ’ τον ουρανό στον άνθρωπο και την πόλη του. Κατά τη γνώμη μου, αυτή η διαπίστωση των Προσωκρατικών είναι που εγκαινιάζει το πέρασμα απ’ την κοσμολογία στην Ηθική, με πρώτο συστηματικό «εξερευνητή» της τον Δημόκριτο.

Αναρωτιέμαι, όμως, μήπως μ’ αυτή τη στροφή της σκέψης όχι μόνον δεν απομακρύνεται ο άνθρωπος απ’ την κοσμολογία και την οντολογία, αλλά αντίθετα την προσεγγίζει ακόμα πιο πολύ, εξετάζοντας τα ζητήματα που απασχολούσαν τους φυσικούς φιλοσόφους μέσ’ από έν’ άλλο πρίσμα, αυτό της Ηθικής και της πολιτειολογίας;