NOBEL ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ 2024

Στις 14 Οκτωβρίου 2024 απονεμήθηκε στους Daron Acemoglu, Simon Johnson και James Robinson το Nobel Οικονομικών για τις μελέτες τους αναφορικά με τον ρόλο των θεσμών και της ευρύτερης οικονομικής πολιτικής στον επηρεασμό της ευημερίας των εθνών. 

Ήταν μια πολυαναμενόμενη ανακοίνωση αναγνώρισης επιστημονικής συμβολής στην οικονομική επιστήμη, η οποία εκκρεμούσε εδώ και αρκετά χρόνια. Ειδικότερα, ο D. Acemoglu είναι από τους πλέον σημαντικούς επιστήμονες στην εξέλιξη της οικονομικής σκέψης. Στο Google Scholar έχει 37.000 αποτελέσματα και βρίσκεται πίσω από τον Paul Krugman και τον Gregory Mankiw ενώ το όνομά του συγκαταλέγεται στα πλέον πολυαναζητημένα στη λίστα με τους προτιμώμενους οικονομολόγους κάτω των 60 ετών. 

Ο D. Acemoglu έχει δημοσιεύσεις που αφορούν σε ένα ευρύ φάσμα πεδίων, κυριαρχώντας σε θέματα από την πολιτική οικονομία έως τη μακροοικονομία και τα οικονομικά της εργασίας — και θα μπορούσε να έχει κερδίσει το Nobel σε οποιοδήποτε από αυτά. Ωστόσο, η συμβολή του στα θεσμικά οικονομικά (επεκτείνοντας τις μεθοδολογικές βάσεις τους) άλλαξε θεμελιωδώς το πεδίο της πολιτικής οικονομίας. 

Πιο συγκεκριμένα, το αντικείμενο της βράβευσης αφορούσε στον ρόλο των θεσμών στην οικονομική, κοινωνική και πολιτική λειτουργία και την επίδρασή τους στην κοινωνική ευημερία. Στο έργο των βραβευμένων, οι θεσμοί διακρίνονται σε «συμπεριληπτικούς» (inclusive institutions) και σε «εκμεταλλευτικούς» (extractive institutions).  Οι πρώτοι ευνοούν την συλλογική συμμετοχή στην λήψη αποφάσεων, τα κίνητρα δημιουργικότητας και καινοτομίας και την θέσπιση κανόνων δικαίου που προστατεύουν τα πνευματικά και άλλα δικαιώματα. Ο άλλος τύπος θεσμών υποθάλπει την ευνοιοκρατία και την οικογενειοκρατία προς όφελος μικρών ελίτ υποδαυλίζοντας έτσι την οικονομική ευημερία και σταθερότητα.  Μαζί με τους θεσμούς συμπαρατάσσεται και το πολιτισμικό υπόβαθρο. 

Ένα άλλο εξαιρετικά ενδιαφέρον ζήτημα το οποίο τίθεται από την έρευνά τους είναι η καταλληλότητα των θεσμών βάσει του πολιτισμικού υποβάθρου και των παραδόσεων. Ουσιαστικά, ο σχεδιασμός των επίσημων θεσμών θα πρέπει σε ένα βαθμό να ακολουθεί τους ανεπίσημους, αλλά βαθιά ριζωμένους, στο χρόνο θεσμούς που εν ολίγοις συγκεντρώνουν την κοινωνική κοσμοθεωρία μιας ομάδας ατόμων. Κάτι τέτοιο διευκολύνει την μετάβαση στην αλλαγή και τον εναγκαλισμό νέων στάσεων, απόψεων και πολιτικών καθώς δημιουργεί κάποιου είδους συνέχεια. Παράλληλα, τα χαρακτηριστικά των θεσμών και του ευρύτερου πολιτικού συστήματος επηρεάζουν την οικονομική μεγέθυνση, υποστηρίζοντας ή υποδαυλίζοντας τις προϋποθέσεις της, αλλά και το κοινωνικό όραμα αλλά και την ευημερία των πολιτών ιδίως σε μακροχρόνιο ορίζοντα. Εξάλλου, η κοινωνική αλλαγή κινείται με πολλή μικρότερη ταχύτητα από όσο νομίζουμε και σίγουρα η σταθερότητα των κοινωνικών θεσμών και αξιών συμβάλουν σε αυτό αφού απαιτούν τουλάχιστον 100 χρόνια (!) για να αρχίσουν να μεταβάλλονται αισθητά. 

Ένα σημαντικό σημείο της βράβευσης των εν λόγω ερευνητών είναι ότι τονίζει την ευρύτερη ανάγκη μεταστροφής του επιστημονικού και οικονομικού ενδιαφέροντος από τον «πλούτο» των εθνών στην «ευημερία» των εθνών. Παρότι ζητήματα ευημερίας έχουν τεθεί αρκετά συστηματικά μέσα από την συμβατική προσέγγιση των οικονομικών, τα τελευταία χρόνια έχει ενταθεί η ανάγκη να προσεγγίσουμε την οικονομική θεωρία σε όρους ευχαρίστησης από την ζωή (life satisfaction) παρά σε όρους οικονομικής μεγέθυνσης. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της κατεύθυνσης αποτέλεσε το 2015 η θέσπιση των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης ως το 2030 για την εξάλειψη της φτώχειας, την προστασία του πλανήτη και τη διασφάλιση της ευημερίας. 

Η σύνδεση του πολιτικού πλαισίου και της διακυβέρνησης με την αποτελεσματικότητα επίλυσης μεγάλων κοινωνικών προβλημάτων (όπως η ανισότητα και η κλιματική κρίση) φαίνεται να αποτελεί τον κρίσιμο δρόμο για την μελλοντική μας σκέψη και σ’ αυτό συνέβαλαν σημαντικά οι ερευνητές που βραβεύτηκαν. Η επίλυση τέτοιων ζητημάτων απαιτεί μακροχρόνιο όραμα και δράσεις. Ωστόσο, οι κυβερνήσεις συχνά επικεντρώνονται σε πολιτικές που αποσκοπούν στη διατήρηση ή ενίσχυση της δημοτικότητάς τους ενόψει των επόμενων εκλογών (political short-termism). 

Σε αυτό το πλαίσιο, η ύπαρξη συμπεριληπτικών θεσμών είναι κρίσιμη για την προώθηση πολιτικών που αντιμετωπίζουν ζητήματα διαγενεακής χρησιμότητας και ευημερίας προάγοντας την συμμετοχή όλων στη λήψη αποφάσεων, την δικαιοσύνη και εντέλει την ευχαρίστηση από την ζωή στο παρόν αλλά και στο μέλλον. 

Αξίζει εδώ να αναφερθεί ότι η πιο πρόσφατη (τα τελευταία δέκα χρόνια) διάσταση της σκέψης του D. Acemoglu είναι εξαιρετικά ελκυστική αφού αναπτύσσει μια διορατική άποψη για την σχέση τεχνολογίας και πολιτικής οικονομίας. Με αυτόν τον τρόπο αναδεικνύονται κρίσιμα και θεμελιώδη ερωτήματα όπως τι κάνει (οικονομικά και κοινωνικά) την τεχνολογία να απαιτεί πολύ μεγαλύτερη εργατική εξειδίκευση και να έχει μια μεγαλύτερη σχέση με το κεφάλαιο παρά με την εργασία; 

Οι σκέψεις αυτές αναπτύσσονται με ένα τρόπο που πάει μακρύτερα από την παραδοσιακή αντίληψη εργασίας και παραγωγικότητας, αφού η έννοια της αυτοματοποίησης (δυνητικά) μπορεί να έχει μεγαλύτερο αποτέλεσμα υποκατάστασης (robots!) από ό,τι αύξησης της παραγωγικότητας. Συνεπώς απαιτείται επειγόντως ένα νέο πλαίσιο ανάλυσης για να αντιληφθούμε τι είδους κατεύθυνση θα πρέπει να πάρει η ανάπτυξη της τεχνολογίας που χρειαζόμαστε ως ανθρώπινη κοινωνία η οποία θα βελτιώσει τους στόχους της ευημερίας. Ίσως οι εποχές που αναπτυσσόταν η τεχνολογία κατά τρόπο ευρύτερα κοινωφελή (δεκαετίες 1950 και 1960) να έχουν παρέλθει ανεπιστρεπτί γι’ αυτό σήμερα ερχόμαστε και αντιμέτωποι με τα προβλήματα αμοιβής της εργασίας και την απομείωση της θέσης της μεσαίας τάξης και γενικότερα της θέσης της εργασίας στο εισοδηματικό χαρτοφυλάκιο. 

Έτσι η σκέψη του D. Acemoglu έρχεται να θέσει υπό αμφισβήτηση τάσεις και κοινωνικές επιλογές για θέματα που μέχρι τώρα θεωρούσαμε ότι ευρίσκοντο στο απυρόβλητο της ανθρώπινης επιλογής (κατεύθυνση τεχνολογικής εξέλιξης) και αυτό μαζί με τον τονισμό του ρόλου των θεσμών είναι μια σπουδαία εξέλιξη και συμβολή στον ανθρώπινο πολιτισμό από τον χώρο των οικονομικών.