ΣΚΕΨΗ ΓΡΗΓΟΡΗ, ΣΚΕΨΗ ΠΡΟΣΕΚΤΙΚΗ

Όταν ο (ψυχολόγος) Kahneman έπαιρνε το 2002 το Nobel (οικονομικά) και όταν δημοσίευαν μαζί με τον Tversky (και άλλους) τη δουλειά τους, ανέδειξαν τη σημασία της ψυχολογίας στα οικονομικά και στην κοινωνική σκέψη στη διαδικασία λήψης αποφάσεων.

Έδειξαν ότι οι κοινωνίες σκέφτονται με δύο τρόπους: το σύστημα γρήγορης σκέψης που προηγείται και ένα δεύτερο σύστημα προσεκτικής σκέψης που έπεται.

Το πρώτο σύστημα είναι γρήγορο, σχεδόν ασυνείδητο, χρειάζεται και καταναλώνει λίγους γνωστικούς πόρους με αποτέλεσμα να έχει έναν χαρακτήρα σχεδόν αυτόματο. Εδώ παίζουν καθοριστικό ρόλο οι πρώτες εντυπώσεις, η αυθόρμητη συναγωγή χαρακτηριστικών, η μεροληψία της αρνητικότητας (μας «τραβούν» οι αρνητικές σκέψεις). Μάλιστα εδώ ο «πονηρός» άνθρωπος χρησιμοποιεί διάφορα εφευρήματα: τη μέθοδο της διαθεσιμότητας (επικαλούμενοι το τελευταίο διαθέσιμο συμβάν), ομοιότητα με παρόμοια συμβάντα, την τελευταία διαθέσιμη πληροφορία στη μνήμη μας κ.ά.

Το δεύτερο σύστημα (που έρχεται μετά) προϋποθέτει τη συνειδητή επεξεργασία της εντύπωσης που έχει σχηματιστεί στο πρώτο σύστημα και πάνω απ’ όλα απαιτεί γνωστικούς πόρους.

Γιατί αναδεικνύουμε σήμερα τον τρόπο που σκέπτονται οι κοινωνίες; Γιατί θέλουμε να αναδείξουμε τον ρόλο του χρόνου και τον ρόλο της ποιότητας των γνωστικών πόρων στην ποιότητα των αποφάσεων στα σημερινά κρίσιμα προβλήματά μας.

Το δυστύχημα των τρένων προκαλεί αυτόματα μία σειρά από συνειρμούς που μας οδηγούν σε αποφάσεις: από το εάν θα χρησιμοποιήσουμε το τρένο (ή και άλλα μέσα μεταφοράς) μέχρι το ποιος ευθύνεται για το δυστύχημα και τι θα κάνουμε στις εκλογές.

Απαιτείται συσσώρευση ουσιαστικών γνωστικών πόρων για να καταλήξουμε ατομικά και ως κοινωνία (σκέψη προσεκτική) για το ποια θα πρέπει να είναι η στάση μας απέναντι στο δυστύχημα και στα γεγονότα που συνδέονται με αυτό. Αυτές οι γνώσεις θα πρέπει να δημιουργήσουν καταρχήν εύλογη αμφιβολία για τις πρώτες (όποιες λανθασμένες) εντυπώσεις και στη συνέχεια να χτιστούν οι ορθές εντυπώσεις. Η υπόδειξη των υπαιτίων με πολιτικό ή δημοσιογραφικό θόρυβο (υπέρ ή κατά), χωρίς θεμελίωση γνώσεων για τους πολίτες, ελάχιστη αξία έχει για οποιονδήποτε, απλώς θα ισχυροποιηθούν οι πρώτες, και πολύ πιθανόν, ελλιπείς εντυπώσεις.

Η ίδια ακριβώς λογική ισχύει και για τη χρηματοοικονομική αναταραχή. Θα ξαναζήσουμε το παρελθόν του 2008-2010; Η κοινωνία μας σκέφτεται γρήγορα το ανάλογο σε όρους κρίσης (2010-2015). Απ’ όλα τα στοιχεία όμως φαίνεται ότι στο τωρινό περιστατικό τα περισσότερα στοιχεία του να είναι πολύ διαφορετικά από αυτό του παρελθόντος.

Βεβαίως, αναλόγως με τις εξελίξεις, μπορεί είτε λόγω λαθών πολιτικής είτε λόγω ανάδειξης νέων προβλημάτων να δημιουργηθούν δύσκολες καταστάσεις (αντοχές USB, προβληματικά χαρτοφυλάκια, ύφεση, πληθωρισμός, επιτόκια) αλλά αυτό σε καμία περίπτωση δεν δικαιολογεί και δεν χρησιμεύει να επικαλούμαστε τις μνημονιακές τραπεζικές ανακεφαλαιοποιήσεις (2013, 2014, 2015 υπερχρέωση, λάθη εσωτερικά και εξωτερικά).

Ως κοινωνία χρειαζόμαστε ισχυρή πληροφόρηση, διαφάνεια, μη επανάληψη των ιδεοληπτικών λαθών, και ισχυρή ορθολογική δύναμη διοίκησης, με νέες λύσεις, στα νέα προβλήματα.

Πρώτη δημοσίευση: εφημερίδα Τα Νέα, 27 Μαρτίου 2023