ΕΘΙΜΙΚΗ ΠΡΩΤΟΜΑΡΤΙΑ

Στην Εύη που γιορτάζει

Εύη, χρόνια πολλά,

και καλή ΠρωτοΜαρτιά!

Πρώτη ημέρα του Μαρτίου, η παραδοσιακή, εθιμική Πρωτομαρτιά. Έρχεται ο Μάρτιος, πρώτος μήνας του Γρηγοριανού ημερολογίου και ο πρώτος του χρόνου κατά το (αρχαίο) ρωμαϊκό ημερολόγιο. Το όνομά του (λατ. Martius) προέρχεται από τον θεό Mars των Ρωμαίων, ο οποίος δεν ήταν μόνο η «θεοποίηση» του πολέμου(όπως ο ελληνικός θεός Άρης), αλλά, σε παλαιότερα χρόνια, όπως σημειώνει ο Γερμανός λαογράφος και μελετητής της λαϊκής θρησκείας E. Fehrle, και θεός της ευετηρίας που ευνοούσε τη βλάστηση στους αγρούς!

Είναι, ακόμα, ο πρώτος μήνας της άνοιξης, αυτός που διαδέχεται τον χειμωνιάτικο «Κουτσοφλέβαρο» και θα φέρει τον καλό καιρό.

Από Αύγουστο χειμώνα κι από Μάρτη καλοκαίρι, αποφαίνεται η λαϊκή παροιμία.

Ωστόσο, ο σοφός λαός δεν τον πολυεμπιστεύεται για την αλλοπρόσαλλη συμπεριφορά του στον καιρό, έτσι που τις περισσότερες φορές θυμίζει Δεκεμβριανή βαρυχειμωνιά (Μάρτης, γδάρτης, παλουκοκάφτης ή Ο Μάρτης μια γελά και μια κλαίει, λένε οι παροιμίες).

Τις καιρικές αυτές μεταπτώσεις του Μαρτίου ο λαϊκός άνθρωπος θέλησε, παίζοντας με τη φαντασία του να τις εξηγήσει.

Έτσι, π.χ., μια παλιά Αθηναϊκή παράδοση που αναφέρει ο ακαδημαϊκός Γ. Μέγας, έλεγε ότι ο Μάρτης έχει δυο γυναίκες. Η μια πολύ όμορφη και φτωχή, η άλλη πολύ άσχημη αλλά πλούσια. Ο Μάρτης κοιμάται πάντα στη μέση. Όταν γυρίζει από την άσχημη, κατσουφιάζει, γυρίζει και σκοτεινιάζει όλος ο κόσμος· όταν γυρίζει από την όμορφη, γελάει, χαίρεται και λάμπει όλος ο κόσμος. Τις περισσότερες όμως φορές γυρίζει από την άσχημη, που είναι πλούσια και τρέφει και τη φτωχή την όμορφη…

Η πρώτη κιόλας μέρα του Μαρτίου (γιορτή της Οσιομάρτυρος Ευδοκίας και Δομνίνης Οσίας), η Πρωτομαρτιά (όπως λέμε Πρωταπριλιά και Πρωτομαγιά), πλαισιωνόταν παλαιότερα από διάφορα έθιμα. Ορισμένα μάλιστα απ’ αυτά, κάπως παραλλαγμένα ή ανανεωμένα, τα βρίσκουμε και σήμερα σε περιοχές, ιδίως, του νησιωτικού και Βορειοελλαδίτικου χώρου.

Πιο γνωστό τέτοιο έθιμο είναι το λεγόμενο χελιδόνισμα ή της χελιδόνας.

Σύμφωνα με αυτό, τα παιδιά, χωρισμένα σε ομάδες, περιφέρουν στα σπίτια ένα ξύλινο ομοίωμα χελιδονιού και συγχρόνως τραγουδούν το παρακάτω τραγούδι, που προμηνύει την (επερχόμενη) άνοιξη και τη συνακόλουθη επιστροφή των χελιδονιών:

Ήρθε, ήρθε η χελιδόνα, ήρθε και άλλη μελιδόνα, κάθισε και λάλησε και γλυκά κελάηδησε. Μάρτη, Μάρτη μου καλέ και Φλεβάρη φοβερέ κι αν φλεβίσεις και τσικνίσεις, καλοκαίρι θα μυρίσεις κ.λπ. Εδώ υπάρχει μια περίπτωση εθιμικού αγερμού, η οποία μας οδηγεί κατευθείαν στα αρχαία χρόνια. Συγκεκριμένα, ο Αθήναιος  (3. αι. μ.Χ.) διέσωσε (Η 60, 360c) σχετική περιγραφή του εθίμου και κείμενο τραγουδιού από τη Ρόδο, που όμως πρέπει να είναι πολύ παλαιότερα της εποχής του συγγραφέα.

Το τραγούδι, που τραγουδούσαν τα παιδιά στην αρχή της άνοιξης, περιφέροντας επίσης ένα χελιδόνι στα σπίτια και ζητώντας φιλοδωρήματα, λέει:

Ήλθ’, ήλθε χελιδών, καλάς ώρας άγουσα, καλούς ενιαυτούς επί γαστέρι λευκά, επί νώτα μέλαινα κ.λπ. Μαρτυρίες για τη συνέχεια του εθίμου έχουμε και από τη Βυζαντινή και Μεσαιωνική περίοδο.

Ανάλογα έθιμα (που η αρχική σημασία τους είναι μαγική, «αναλογική») και τραγούδια επισήμανε και ο E. Fehrle σε διάφορους ευρωπαϊκούς λαούς. Ένα άλλο έθιμο, επιβιωμένο ώς σήμερα σε ορισμένους ελληνικούς τόπους,είναι ο «μάρτης» ή το «μερτοάτανο» (από το μάρτης + γαϊτάνι), όπως λέγεται σε ορισμένα χωριά της Καρπάθου.

Πρόκειται για άσπρη και κόκκινη κλωστή (ή κόκκινη και χρυσοκίτρινη), η οποία, αφού περιστραφεί, περιδένεται σε δάχτυλα ή στον καρπό του χεριού γυναικών και προπάντων μικρών παιδιών. Το περίδεμα αυτό πίστευαν ότι είχε μαγική δύναμη, που προερχόταν από την κόκκινη κλωστή. Το φορούσαν όλον τον Μάρτιο, για να προφυλαχθούν από την επενέργεια του ήλιου και το διατηρούσαν συνήθως ώς το Πάσχα, οπότε το έκαιαν με τη γιορτινή λαμπάδα. Σε άλλα μέρη το έκοβαν και το πετούσαν σε πηγάδι ή το έδεναν σε τριανταφυλλιά για να πάρουν το χρώμα της ή το κρατούσαν μέχρι να πρωτοδούν χελιδόνι ή πελαργό.

Το ίδιο συνέβαινε και τον 5. αι. μ.Χ. στην Ελλάδα, όπως μας πληροφορεί ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο οποίος μάλιστα κατεδίκασε τη δεισιδαιμονία αυτή (οΙωσήφ Βρυέννιος αργότερα, τον 15. αι., την ονομάζει «Μαρτίου περιάμματα».

Το έθιμο ασφαλώς ήταν παλαιότερο. Ο Ν. Γ. Πολίτης το αναφέρει ως λείψανο αρχαίας ελληνικής λατρείας και το συσχετίζει με την κρόκη (είδος κλωστής) των Ελευσινίων Μυστηρίων, την οποία έδεναν οι μύστες στο δεξί χέρι και το αριστερό πόδι με άγνωστη για μας συμβολική σημασία.

Εξ άλλου, σχετική μελέτη ο P. Wolters επισήμανε σε αρχαίες αγγειογραφίες πολλές παραστάσεις παιδιών και ανδρών που έχουν δεμένες κλωστές στον καρπό του χεριού τους, για κάποιο μάλλον μαγικό, και πάντως όχι διακοσμητικό λόγο.

Σε ορισμένες χώρες της Ευρώπης η μαγική δύναμη της κόκκινης κλωστής και γενικότερα του κόκκινου χρώματος είχε προγνωστικό και μαγικό χαρακτήρα. Έτσι, π.χ., στη Βουλγαρία την Παραμονή της Πρωτομαρτιάς έδεναν τα κορίτσια στον καρπό του χεριού τους στριμμένη κόκκινη και λευκή κλωστή, για να μάθουν αν ο άντρας που θα πάρουν θα είναι πλούσιος ή φτωχός. Την κλωστή αυτή, όταν έβλεπαν το πρώτο χελιδόνι, την έβαζαν κάτω από πέτρα και εύχονταν, όταν θα τη σήκωναν, να έβρισκαν εκεί σκουλήκια (όχι μυρμήγκια), τα οποία προοιωνίζονταν έναν πλούσιο γάμο. Στην Αγγλία (Λονδίνο) πάλι, τις πρώτες ώρες της 1ης Μαρτίου τα κορίτσια πήγαιναν σε κοντινό πάρκο αναζητώντας ένα φυτό με κοκκινωπή απόχρωση.

Η τυχερή που θα το έβρισκε, πίστευαν, όπως σημείωσε ο Άγγλος λαογράφος A. Wright, θα παντρευόταν τον άντρα της αρεσκείας της σε ένα μήνα.

Άλλα έθιμα της ημέρας σχετίζονταν με την ΄΄εκδίωξη΄΄ του χειμωνιάτικου Φεβρουαρίου. Ο μήνας αυτός αναπαρίστατο με κουτσό άνθρωπο επάνω σε γαϊδούρι.

Η θορυβώδης πομπή συνοδευόταν από παιδιά που τραγουδούσαν αποτρεπτικό τραγούδι, ενώ οι νοικοκυρές καθάριζαν και, σπάζοντας κάποιο πήλινο αγγείο, έλεγαν:

Βγαίνει ο κακόχρονος, μπαίνει ο καλόχρονος. Όξω ο Κουτσοφλέβαρος, όξω ψύλλοι, ποντικοί, μέσα Μάρτης και χαρά και καλή νοικοκυρά!

Κι αυτό γιατί ο Μάρτιος έφερνε, όχι μόνο την καλοκαιρινή ζέστη, αλλά και όλο το αποκρουστικό συνάφι των εντόμων που αναζωογονούνται τώρα και πρέπει την ημέρα αυτή να «εξορκιστούν».

Παρόμοιες δοξασίες υπήρχαν παλαιότερα π.χ. και στο Lancashire της Αγγλίας.

Εκεί, έγραφε ο A. Wright, την 1η Μαρτίου πολλά ζωύφια (ψείρες) περίμεναν έξω από τις πόρτες των σπιτιών. Ο ίδιος συγγραφέας σημείωνε και ανάλογη συνήθεια από το Sussex, σύμφωνα με την οποία, την 1η Μαρτίου έπρεπε να κλειστούν όλα τα παράθυρα για να μην μπουν οι ψείρες στα σπίτια. Στην υγεία των ανθρώπων και των ζώων απέβλεπαν και ορισμένες άλλες συνήθειες της Πρωτομαρτιάς.

Έτσι στην παλιά Αθήνα κάθε νοικοκυρά έπαιρνε το πρωί από το πηγάδι «αμίλητο νερό» και δρόσιζε με αυτό όλους τους ενοίκους που ακόμα δεν είχαν ξυπνήσει· ράντιζε επίσης το σπίτι, για να μπουν η δροσιά και η υγεία για όλον τον χρόνο. Αλλού πάλι έσβηναν το βράδυ τη φωτιά και άναβαν καινούργια την άλλη μέρα ή έχυναν το νερό της προηγούμενης για να πάρουν την επόμενη νέο από τη  βρύση.

Όλα αυτά τα έθιμα σχετίζονταν με την αλλαγή του χρόνου και το ξεκίνημα μιας νέας ζωής με τους καλύτερους οιωνούς.

Είναι υπολείμματα αρχαίων εκδηλώσεων της Πρωτομαρτιάτικης Πρωτοχρονιάς, που διατηρήθηκε ώς το 153 π.Χ.(ο Ιούλιος Καίσαρ μετέθεσε την Πρωτοχρονιά των Ρωμαίων την 1. Ιανουαρίου μόλις το 46 π.Χ.).

Σήμερα βέβαια τα περισσότερα έχουν ατονήσει ή λησμονηθεί.«Εικονογραφούν» ωστόσο μια εποχή όπου όλα ήταν πιο απλά: Τόσο τα άγχη της (συγκρινόμενα με τα δικά μας…) όσο και τα μέσα με τα οποία οι άνθρωποι τα αντιμετώπιζαν.