Η ΔΥΤΙΚΗ ΓΙΟΡΤΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΒΑΛΕΝΤΙΝΟΥ

Κάθε χρόνο στις 14 Φεβρουάριου γιορτάζεται και στη χώρα μας (ιδίως από τη δεκαετία του '80) ο Δυ­τικός άγιος Βαλεντίνος ως ο άγιος και προστάτης των ερωτευμένων. Την ημέρα αυτή οι ερωτευμένοι ανταλ­λάσσουν ερωτικά μηνύματα, λουλούδια και διάφορα δώρα, οργανώνουν (οι νεώτεροι προπάντων) ειδικές συγκεντρώσεις για να τιμήσουν τον νεοφανή αυτόν, σ' εμάς τουλάχι­στον, άγιο του έρωτα ή επισκέπτονται μαζικά τα νυκτερινά κέντρα για μια ξεχωριστή διασκέ­δαση («Το 'χει η μέρα», λένε πολλοί...).

Η γιορτή του Αγίου Βα­λεντίνου (Saint Valentine's Day) ανήκει στο δυτικό εορτολόγιο και τιμάται ιδιαίτερα στη Μεγάλη Βρετανία και στις Ηνωμένες Πο­λιτείες της Αμερικής. Ποιό είναι όμως το ιστορικό του Δυτικού αυτού αγίου και πώς εξελίχθηκε σε εθιμική γιορτή των ερωτευ­μένων; Στα ερωτήματα αυτά θα επιχειρήσουμε να δώσουμε απα­ντήσεις με βάση κυρίως την ξένη βιβλιογραφία.

Στο ρωμαϊκό μαρτυρολογίο είναι γνωστοί, με το όνομα Βαλε­ντίνος, δύο μάρτυρες που, κατά την παράδοση, πέθαναν την ίδια ημερομηνία (14 Φεβρουάριου), ο ένας το 269 και ο άλλος το 273. Η ημερομηνία αυτή συσχετίστηκε από ορισμένους με τα ρωμαϊκά Lupercalia, τα οποία συνδέονται και με τον Πάνα και την Ήρα, απ' όπου η δεύτερη ονομάστηκε και Februara ή Februlla. Η καταγωγή της γιορτής είναι σκοτεινή, παρά την πιθανή προέλευση του ονό­ματός της από τη λατινική λέξη lupus (=λύκος), η οποία υποδη­λώνει τη σχέση της με πρωτό­γονη θεότητα-προστάτιδα των κοπαδιών από τους λύκους. Τα Lupercalia, που γιορτάζονταν τον μήνα Φεβρουάριο, και πιθα­νώς στις 14 του μήνα αυτού, ήταν κατά κάποιον τρόπο γιορτή της γονιμότητας με μαγική τελετουρ­γία. Στη διάρκεια της γιορτής θυσιάζονταν κατσίκια και ένας σκύλος για να προστατεύονται τα κοπάδια. Στη συνέχεια, δύο νέοι άνδρες της καλής κοινωνίας, που έτρεχαν δεξιά και αριστερά, χτυπούσαν με λουριά από κατσι­κίσια δέρματα όλες τις γυναίκες που εύρισκαν μπροστά τους, για να τους μεταδώσουν γονιμότη­τα. Στις τελετουργίες της γονι­μότητας συμπεριλαμβανόταν επίσης και η εκλογή συντρόφου. Αυτή γινόταν με την τοποθέτηση των ονομάτων των νεαρών γυναικών μέσα σ' ένα κουτί, από το οποίο οι άνδρες τραβούσαν ένα όνομα, που αντιστοιχούσε στο ταίρι τους.

Τα παγανιστικά αυτά έθιμα καταπολεμήθη­καν, όπως είναι γνωστό, από την πρώτη χριστιανική Εκκλησία, που επιδίωξε κιόλας να καθιερώσει στη θέση τους άλλες γιορτές (π.χ. Υπαπαντή).

Στις μεταγενέστερες εποχές, η εκλογή των ερω­τικών συντρόφων την ημέρα του αγίου Βαλεντίνου γινόταν με διαφορετικούς τρόπους. Αλλά και πάλι, η τύχη είχε τον πρώτο ρόλο στο θέμα αυτό. Στην Αγ­γλία συγκεκριμένα ήταν διαδομένη η αντίληψη ότι ο πρώτος άνδρας που θα έβλεπε μία (ανύπαντρη) γυναίκα στις 14 Φεβρουάριου, θα ήταν ο Βαλεντίνος της, ανεξάρτητα αν αυτός της άρεσε ή όχι.

Γι' αυτό έπρεπε να είναι ιδιαίτερα προσεκτική. Την αντίληψη μάλιστα αυτή, όπως υποστηρίζουν οι συγ­γραφείς lona και Peter Opie, υιοθετούσαν ώς τις μέ­ρες τους οι νεαρές μαθήτριες (ή τουλάχιστον έτσι υποκρίνονταν). Η δοξασία μπο­ρεί κάπως να συ­σχετιστεί με το πανελλή­νιο έθιμο του κλήδονα (24 Ιουνίου) και της μαντικής τελετής του «αμίλητου νερού», που οδηγούσε τις νέες κοπέλες στην εξεύρεση του μελλοντικού συ­ντρόφου τους.

Από τη Μεγάλη Βρετανία μας είναι γνωστό επίσης και το βασικό τε­λετουργικό της ημέρας της εκλογής, που μοιάζει με το αρχαίο. Το περιγρά­φει ο Misson, μορφωμένος ταξιδιώ­της των αρχών του 20ού αιώνα, ως εξής : Την παραμονή της ημέρας του αγίου Βαλεντίνου οι νέοι της Αγγλίας και της Σκωτίας, ακολουθώντας ένα παλιό έθιμο, τελούν μια μικρή γιορτή. Συναντιόνται ίσος αριθμός ανδρών και νέων γυναικών και ο καθένας τους γράφει σ' ένα χαρτί το πραγματικό του όνομα ή, όσοι δεν το επιθυμούν, ένα ψευδώνυμο. Τα χαρτιά τυλίγονται κατόπιν σε λαχνούς και οι γυναίκες τρα­βούν τους «κλήρους» των ανδρών, οι άνδρες των γυναικών, ώστε κάθε άνδρας να βρίσκει στην τύχη το όνομα μιας κοπέλας, που αποκαλεί Βαλεντίνη και κάθε γυναίκα έναν άνδρα, που αποκαλεί Βαλεντίνο. Η τύχη έτσι μετα­τρέπει τη συντροφιά σε ζευγάρια, τα οποία έπειτα πάνε για χορό και, φυ­σικά, για ό,τι άλλο ήθελε προκύψει...

Η ανταλλαγή των ερωτικών μηνυ­μάτων γίνεται με κατάλληλες για την εθιμική περίσταση ευχετήριες κάρ­τες, οι οποίες αφθονούν με την εμπορευματική φροντίδα της οικονομίας της αγοράς ή μέσω εφημερίδων, περιοδικών, ερτζιανών και (τώρα) κινητών τηλεφώνων ή και μηνυμά­των μέσω διαδικτύου. Τα μηνύματα μάλιστα των καρτών ποικίλλουν. Άλ­λοτε είναι ευαίσθητα και τρυφερά, άλλοτε χιουμοριστικά, κάποτε όμως ειρωνικά και σκληρά. Οι ευχετήριες κάρτες του αγίου Βαλεντίνου πά­ντως έχουν και αυτές κάποια ηλικία: Εμφανίστηκαν για πρώτη φορά τον 18ο αιώνα, όπως γράφει η Αγγλίδα λαογράφος Christine Hole, και αντι­κατέστησαν τη μόδα των ακριβών δώρων που ανταλλάσσονταν μεταξύ των ερωτευμένων τα προηγούμενα χρόνια (π.χ. μαχαιροπίρουνα, αση­μένιες μολυβοθήκες, σπουδαία βι­βλία κ.ά.). Αρχικά ήταν φτιαγμένες με το χέρι, ζωγραφισμένες με καρδιές και λουλούδια και διανθισμένες σε ορισμένους ερωτικούς στίχους του αποστολέα. Οι γνωστές βιομηχανοποιημένες κάρτες παρουσιάστηκαν αργότερα, τον 19ο αιώνα, και ξεχώ­ρισαν για τα φωτεινά χρώματά τους, την έκδηλα ερωτική (κάποτε και χιουμοριστική) διακόσμηση και τον τυποποιημένο ερωτικό λόγο, που συμπυκνώνεται στη φράση: "Happy Valentine's Day!". Οι κάρτες αυτές απέκτησαν έκτοτε μεγάλη δημοτι­κότητα, με αποτέλεσμα να ταχυδρο­μούνται κατά χιλιάδες κάθε χρόνο.

Η αναφορά μου εδώ θα γίνει σε ελληνικές ευχετήριες κάρτες που σχετίζονται με τη γιορτή του αγίου Βαλεντίνου, αφού την περίοδο αυτή ανταλλάσσονται χιλιάδες τέτοιες κάρτες μεταξύ των ερωτευμένων και τα ειδικά καταστήματα σφύζουν από κίνηση.

Στην Ελλάδα, οι ευχετήριες κάρτες για τους ερωτευμένους κατέκλυσαν τα καταστήματα αυτά τα τελευταία ιδίως χρόνια. Συγκεκριμέ­να, αμέσως μετά τις γιορτές των Χρι­στουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, τις αναρτούν σε προθήκες και άλλες περίοπτες θέσεις, ώστε δύσκολα μέ­νουν απαρατήρητες από τους περα­στικούς και τους ενδιαφερομένους.

Οι ελληνικές κάρτες λειτουρ­γούν ως μέσο επικοινωνίας και μεταφοράς του ερωτικού μηνύμα­τος για όσους (προπάντων) έχουν την περιστασιακή δυσχέρεια ή συναισθηματική δειλία στη διατύ­πωση του προφορικού ερωτικού λόγου. «Πες το μ' ένα τραγούδι, μ' ένα φιλί», υποδεικνύει γνωστό λα­ϊκό άσμα. Τώρα ίσως μπορούμε να πούμε: «Πες το και με μια κάρτα»...

Οι ελληνικές κάρτες της αγάπης δεν μνημονεύουν καθόλου τον άγιο Βαλεντίνο. Κι αυτό γιατί στο εορτολό­γιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας δεν υπάρχει κανένας άγιος με το όνομα αυτό. Δύσκολα λοιπόν θα μπορούσε να μνημονευτεί, χωρίς να προκαλέσει αντιδράσεις. Ήδη, από το 1995, ο Ι.Μ. Χατζηφώτης είχε προτείνει ο άγιος Βαλεντίνος να υποκατασταθεί από τον Άγιο Υάκινθο (γιορτάζει στις 3 Ιουλίου) της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Επίσης, ο αείμνηστος αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, σε εκπομπή του ρα­διοφωνικού σταθμού της Εκκλησίας της Ελλάδας (23 Ιανουάριου 2000), πρότεινε ως γιορτή των ορθόδοξων ερωτευμένων ζευγαριών την 13η Φεβρουάριου, ημέρα κατά την οποία τιμάται από την Ορθόδοξη Εκκλησία η μνήμη των Αγίων Ακύλα και Πρίσκιλλας, μαθητών του Αποστόλου Παύλου. Ωστόσο, ο πρωτοπρεσβύτε­ρος καθηγητής Γεώργιος Μεταλληνός θεώρησε άσκοπη, ίσως και απα­ράδεκτη, οποιαδήποτε προσπάθεια προσοικείωσης μιας δυτικής μόδας. Στο είδος των καρτών ο ερωτικός λόγος λοιπόν και οι ευχές στις κάρτες «βιβλιαρίου» καταθέσεων και «τρα­πεζικής επιταγής», διακρίνονται για μια λεκτική γενίκευση, που οδηγεί στο συναίσθημα και στην έκφραση εσώτερων επιθυμιών. Οι κάρτες κυ­κλοφορούν στα καθιερωμένα (με­γάλα ή μικρά) μεγέθη, αλλά και σε σχήματα καρδιάς, δίσκων μουσικής (οι λεγάμενες «δισκοκάρτες») ή σε μορφή επιστολής, με «γραμματόση­μο» το συμβολικό σχήμα μιας κατακόκκινης καρδιάς!

Σύμφωνα με το περιεχό­μενό τους, που διακρίνεται για την ευαισθησία, την ευρηματικότητα και τη χιου­μοριστική διάθε­ση, μπορούν να καταταχθούν στις εξής κύριες κατη­γορίες:

1. Κάρτες με ευαί­σθητο και απλό ερω­τικό λόγο, όπως, για παράδειγμα, «Αγάπη μου, θέλεις να μάθεις πόσο πολύ σε αγαπώ;... Τόοοσο πολύ!»

2. Κάρτες με κάποια στοχαστικότερη διά­θεση, όπως, για πα­ράδειγμα, «Μέσα σ' αυτή την κοινωνική μιζέρια που ζούμε, στα οικονομικά αδι­έξοδα που μας κατα­δυναστεύουν, την πολιτική ανασφά­λεια που υπάρχει στον κόσμο, και συνειδητοποιώντας την ανεπάρκεια της ελεύθερης έκφρασης, απερίφρα­στα σου δηλώνω ότι ...σ' αγαπώ τρελά!»

3. Κάρτες σε μορφή παραδοσιακού αινίγματος (με την απάντηση στο εσωτερικό της κάρτας), όπως: «Ποιος έχει ωραία μάτια, γλυκό χαμόγελο και είναι ερωτευμένος μαζί σου;». Απάντηση: «Εγώ!!!»

4. Κάρτες με (ευκόλως εννοούμενα) σύμβολα μαθηματικών εξισώσεων: «χ = (σε λατρεύω) 2 X (σε ποθώ) 3: (Σ' αγαπώ)».

5. «Ξυστοκάρτες», απομιμήσεις του «ξυστού» λαχείου: «Ό,τι έχω και ό,τι κερδίσω στη ζωή μου, όλα θα 'θελα να τα μοιραστώ μαζί σου!...» Και στο «ξυστό» σημείο (μετά βέβαια από ξύσιμο) αποκαλύπτεται το μήνυμα-κέρδος: «Το μόνο που αγαπώ και δε μοιράζο­μαι με κανέναν είσαι συ!» (Ευρηματική πράγματι κάρτα, που συμβαδίζει με τη σύγχρονη «ξυστομανία» των Νεοελλή­νων.)

6. «Δισκοκάρτες», απομιμήσεις δίσκων μουσικής. Τα λόγια του «δίσκου» θυμί­ζουν ότι: «Η αγάπη είναι ένα υπέροχο πράγμα! Ευτυχία είναι να είμαστε μέσα σ'αυτόν μαζί!!!»

7. Κάρτες-επιστολές (σε μορφή φα­κέλου), όπως, για παράδειγμα, «Κάθε μέρα νομίζω ότι δε θα μπορούσα να σ' αγαπήσω περισσότερο, αλλά κάθε μέρα κάνω λάθος, γιατί συνέχεια ανακαλύπτω νέους και υπέροχους λόγους για να σ' αγαπώ περισσότερο».

Βέβαια όλα αυτά δηλώνουν, τε­λικά, την ευρηματικότητα της αχόρτα­γης αγοράς.

Υπάρχουν ακόμα κάρτες σε μεγάλα μεγέθη, με μακροσκελή συ­ναισθηματικά κείμενα ή κείμενα που υποδεικνύουν τους (υποτιθέμενους) κανόνες μιας αμοιβαίας αγάπης. Εδώ συγκαταλέγονται και οι κάρτες-απομιμήσεις (ακόμα και στο σχήμα των πέτρινων πλακών) των δέκα εντολών της Παλαιάς Διαθήκης. Παραθέτω το κείμενο αυτό γιατί παρουσιάζει ιδιαί­τερο ενδιαφέρον:

Οι Δέκα Εντολές της αγάπης μας:

I. Θα μοιράζομαι τα πάντα μαζί σου.

II. Δε θα ψάξω ποτέ να βρω ένα άλλο μέρος από την αγκαλιά σου.

III. Συνέχεια θα ανακαλύπτω νέους και υπέροχους λόγους για να σ'αγαπώ περισσότερο.

IV. Θα σου υπενθυμίζω καθημερινά το πόσο σ' αγαπώ.

V. Πάντα μια μικρή σκέψη μου για σένα θα μου φτιάχνει την ημέρα.

VI. Όταν πέφτει ένα αστέρι, η ευχή μου θα είναι να μη χωρίσουμε ποτέ.

VII. Τα μαλώματα, ο βρισιές και τα νεύρα θα είναι μια παρένθεση στην αγάπη μας.

VIII. Όταν είμαστε μακριά, θα νιώθω πάντα ότι σ' έχω δίπλα μου.

IX. Θα έχεις πάντα κάτι που δε θα το έχει κανένας άλλος. Εμένα να σ' αγα­πάω.

X. Θα θυμάμαι πάντα την επέτειό μας, τη γιορτή και τα γενέθλιά σου. Οι Δέκα Εντολές ισχύουν και για τους δυό μας.

Από τα παραπάνω γίνεται, νο­μίζω, φανερό ότι οι ελληνικές ευχετή­ριες κάρτες της αγάπης δεν έχουν να ζηλέψουν τίποτε από τις αντίστοιχες ξένες, που έχουν μια μακρόχρονη πα­ράδοση. Αλλά ενδέχεται να είναι ακρι­βείς απομιμήσεις, όπου και τα κείμενα ακόμα έχουν μεταφραστεί από τις όμοιες ξένες κάρτες.

Εκτός από τις κάρτες, έχουμε και το ερωτικό μήνυμα που δίνεται ή ανταλλάσσεται (παλαιότερα, σπανι­ότερα σήμερα) στις εφημερίδες. Το μήνυμα αυτό είναι κατά κανόνα σύ­ντομο, απευθύνεται και υπογράφεται συνήθως με το όνομα του συντάκτη ή με ένα ψευδώνυμό του. Και τα δύο όμως είναι μάλλον γνωστά στους ενδι­αφερομένους. Τέτοια έντυπα μηνύμα­τα πρωτοδημοσιεύθηκαν στην Αγγλία και δημοσιεύονται έκτοτε κάθε χρόνο τις παραμονές και ανήμερα της γιορ­τής του αγίου Βαλεντίνου σε λαϊκές αλλά και έγκυρες καθημερινές εφημερίδες, όπως οι Times του Λονδίνου.

Το έντυπο μήνυμα ήρθε τα τελευ­ταία χρόνια και στην Ελλάδα. Το πέρα­σε πρώτη στις σελίδες της η αθηναϊκή απογευματινή εφημερίδα Έθνος, η οποία σημείωνε στις 14 Φεβρουάριου 1991: «.. .ανάμεσα στους «Σκουντ» και τους «Πάτριοτ» (βρισκόμασταν στο 1991, με νωπές ακόμα τις πολεμικές επιχειρήσεις στον Περσικό Κόλπο) υπάρχουν και τα βέλη του έρωτα!»

Ο Φεβρουάριος όμως δεν είναι ο μήνας που «ζευγαρώνουν» μόνο οι άνθρωποι. Ζευγαρώνουν και τα που­λιά, σύμφωνα με μια παλιά λαϊκή πα­ράδοση, γνωστή από τον 14ο αιώνα. Υπάρχει μάλιστα γι'αυτά και παροιμία - μεταγενέστερη μάλλον και προφα­νώς επηρεασμένη από τη γιορτή - που λέει ότι τα ταιριαστά πουλιά ζευγαρώ­νουν την ημέρα του αγίου Βαλεντίνου.

Άνθρωποι και πουλιά μαζί «ζευ­γαρώνουν» τον Φεβρουάριο, κι ο Απρίλης με την Άνοιξη είναι κοντά, για να θυμηθούμε και τους στίχους ενός ωραίου λατινικού ποιήματος (93 τροχαϊκοί τετράμετροι στίχοι) για «Το ξενύχτι της Αφροδίτης», που παρουσί­ασε παλαιότερα (σε δική του μετάφρα­ση) από την Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ (10 Φεβρουάριου 1991) ο καθηγητής Δ.Ζ. Nικήτας με αφορμή την ίδια γιορτή. Το ποίημα αυτό φαίνεται ότι γράφτηκε για να τραγουδηθεί στην ανοιξιάτικη γιορτή της Αφροδίτης, αρχαίας Βαλεντίνης του έρωτα και των ερωτευμένων! Δίνω εδώ χαρακτηριστικά αποσπάσματα από το ποίημα:

Αύριο ν'αγαπήσει όποιος ώς τώρα δεν αγά­πησε

κι εκείνος που αγάπησε, αύριο ν 'αγαπήσει!

Καινούργια τώρα άνοιξη, γεμάτη μελωδίες!

Την άνοιξη ο κόσμος εγεννήθηκε!

Την άνοιξη οι αγάπες συμφωνούνε!

Την άνοιξη βρίσκουνε ταίρι τα πετούμενα, κι η δασωμένη λαγκαδιά την κόμη αφήνει λεύτερη:

Γυναίκα πια έχει γίνει του όμβρου.

Αύριο η θεά, η ενώτρια των ερώτων, καλύβια κατα πράσινα από μυρτιάςβλαστά­ρια

μες στις σκιές των σύνεδρων γλιστρώντας τα ενώνει.

Αύριο θα κρίνει δίκαια η θεία Αφροδίτη,

Που στο θρονί της κάθεται το αψηλό επάνω.

Ο άγιος Βαλεντίνος είναι γνω­στός σήμερα urbi et orbi, και στη διασημότητά του δεν συνετέλεσε μόνο το αιώνιο και χωρίς σύνορα ερωτικό συναίσθημα, αλλά κυρίως το «δούναι και λαβείν» της σύγχρονης (και κυρί­αρχης) εμπορευματικής οικονομίας...

Ωστόσο φαίνεται πως, όπως κάθε μόδα, έτσι και ο όψιμα «εισηγμένος» στα «καθ' ημάς» άγιος των ερωτευμέ­νων άρχισε να χάνει τη δημοτικότητα των πρώτων χρόνων. Χαρακτηριστι­κός ήταν ο τίτλος σχετικού ρεπορτάζ, δημοσιευμένου στην Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ της 15ης Φεβρουάριου 2000: «Στο ...limit down έπεσε εφέτος ο Άγι­ος Βαλεντίνος».

^{1η δημοσίευση: Σύμβουλος ΥΓΕΙΑΣ (περιοδικό), τεύχος: Ιανουάριος-Φεβρουάριος '17.}