Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΥΒΡΙΔΙΚΟΥ FLANEUR

Θέτοντας κόσμους σε κίνηση

Το περπάτημα συνεπάγεται κίνηση. Η κίνηση συνεπάγεται ενεργοποίηση των αισθήσεων. Οι αισθήσεις δίνουν το έναυσμα για συναισθηματική εμπειρία. Τα συναισθήματα συνδέονται με μια δυνητική δράση. Η δράση δημιουργεί με τη σειρά της μια αντίδραση. Η διάδραση σημαίνει τη βίωση. Η βίωση είναι η ίδια η ζωή. Τέτοιες διασυνδεδεμένες καταστάσεις μοιάζουν με τον συνεχή σχηματισμό και ανασχηματισμό των μετεωρολογικών φαινομένων αλλά και της ίδιας της Γης. Ο χώρος γίνεται μέρος καθώς η αφαιρετική έννοια της κίνησης γίνεται δράση και βιωμένη εμπειρία μέσω του περπατήματος. Το ίδιο το περπάτημα αποτελεί μια πλούσια εμπειρία καθώς οι αισθήσεις ενεργοποιούν τα συναισθήματα. Ο συνδυασμός τους δημιουργεί νόημα και μια σειρά από μνήμες συνδεδεμένες με το εκάστοτε χωρο-χρονικό πλαίσιο. Είμαι εικαστικός - παρόλα αυτά οι μεταφορές και οι επιστήμες της γεωγραφίας και γεωλογίας γίνονται συχνά ο προσωπικός μου διανοητικός φακός προς ποιητικές και διεπιστημονικές καλλιτεχνικές προσεγγίσεις της αστικής εμπειρίας του 21^ου αιώνα. Είναι μια κριτική διαδικασία ενός περάσματος από το "ενσωματωμένο" στο "περιβάλλον" και στο ευρύτερο πλαίσιο - μια τριαλεκτική μεταξύ της περιπατητικής πράξης, της πολυμεσικής πόλης και των ευρύτερων γεωλογικών ρυθμών. Είμαστε όλοι μικρές Γαίες, δυναμικές πόλεις, εξελισσόμενες γεωλογίες σάρκας, μνήμης, σκέψης, δράσης και δυνητικού. Είμαστε μικρόκοσμοι μέσα σε κόσμους, πόλεις μέσα σε μεγαλουπόλεις, περιπλανητές και παραγωγοί πολυάριθμων γεωγραφιών σε ποικίλες συνδέσεις. Το περπάτημα - αυτή η "πιο προφανής και πιο αδιευκρίνιστη πράξη" (Solnit, 2001: 3) - αποτελεί μια βασική ανθρώπινη πράξη, στενά συνδεδεμένη με την κατανόηση του κόσμου.  

Η πόλη και ο πολιτιστικός αντίκτυπος του περπατήματος

Το περπάτημα στην πόλη έχει μακρά παράδοση από διαφορετικές εννοιολογικές σκοπιές. Η ίδια η περιπατητική πράξη έχει αποτελέσει το συνδετικό κρίκο μεταξύ του ανθρώπου και της πόλης, επιδρώντας στον σχηματισμό και τη βίωση ποικίλων κοινωνικών, πολιτισμικών και φαντασιακών επιπέδων. Το περπάτημα στην πόλη σημαίνει την ενεργοποίηση του περιβάλλοντος με διάφορους τρόπους - κατά τρόπο τέτοιο που μια χωρική ιστορία δημιουργείται μέσα από μια "χωρική επιτέλεση του μέρους" (de Certeau, 1984: 98). Ο καθένας μας στην καθημερινή (συχνά αστικοποιημένη) ζωή του συνθέτει και επιτελεί χωρικές ιστορίες και τροχιές που διαφέρουν σε νόημα και σημασία. Κάθε βιωμένη τροχιά γίνεται μια μικρή ιστορία με συναισθηματικό δυνητικό που προσθέτει αόρατα στρώματα μνήμης στη συνολική αστική μας εμπειρία. Εν τούτοις, το εξελισσόμενο πρόσωπο της πόλης κατά τη διάρκεια του 20^ου αιώνα επέδρασε στον τρόπο και τις χωρικές πρακτικές στην πόλη. Πράγματι, μπορούμε να σκεφτούμε όχι μόνο τις ποικίλες νέες δυνατότητες, υλικότητες και ερεθίσματα, αλλά επίσης και τους νέους υλικούς ή άυλους περιορισμούς - κάτι με αντίκτυπο στην αισθητηριακή και συναισθηματική εμπειρία του περιπατητή.

Η έννοια της πόλης είναι πολυδιάστατη, όμως οφείλουμε να αναγνωρίσουμε τους πολλαπλούς χαρακτήρες της. Το καθημερινό, το υλικό, το κοινωνιολογικό, το πολιτισμικό, το τεχνολογικό και το ποιητικό ανάμεσα σε άλλα - συνυπάρχουν δημιουργώντας διάφορους αστερισμούς. Η πόλη φέρνει κοντά σε ποικίλους συνδυασμούς, ροές και δυναμικές τους προαναφερθέντες αστερισμούς - δημιουργώντας μια εξελισσόμενη αστική γεωλογία. Κατά τον Αριστοτέλη, η πόλη αποτελεί μια πολυμορφική πλατφόρμα όπου ο άνθρωπος "μπορεί να πραγματοποιήσει τις πνευματικές, ηθικές και διανοητικές ικανότητές του" (Kitto, 1996: 36). Από τα μέσα του 19^ου αιώνα, η ιδέα του flâneur (πλάνητας) έχει αποτελέσει μια έννοια μεγάλης πολιτισμικής και κοινωνιολογικής αξίας στην κατανόηση της πόλης εν κινήσει. Ξεκινώντας από τον ποιητή Charles Baudelaire και το Παρίσι του 19^ου αιώνα, η έννοια του flâneur - ο μοναχικός περιπλανητής και παρατηρητής της μοντερνικότητας του αστικού τοπίου - αποτέλεσε μεγάλη έμπνευση για μεταγενέστερους συγγραφείς, καλλιτέχνες, ποιητές και θεωρητικούς του πολιτισμού του 20^ου αιώνα. Τέτοια παραδείγματα φαίνονται στα γραπτά του Βάλτερ Μπένγιαμιν, στις ποιητικές περιπλανήσεις των Σουρεαλιστών, την ψυχογεωγραφική περιπλάνηση και τους χάρτες των Καταστασιακών αλλά και τις θεωρητικές μελέτες πάνω στην κοινωνιολογία και παραγωγή του δημόσιου χώρου των Henri Lefebvre, Michel de Certeau και David Harvey. Καθώς η πόλη αποτελεί έναν ζωντανό οργανισμό, η στρωματοποιημένη φύση της μπορεί να προσεγγιστεί από διαφορετικές οπτικές. Στα λόγια του Lewis Mumford η πόλη αποτελεί "ένα γεωγραφικό πλέγμα, έναν οικονιμικό οργανισμό, μια θεσμική διαδικασία, ένα θέατρο κοινωνικής δράσης και έναν αισθητικό σύμβολο συλλογικής ενότητας" (Mumford, 1937: 92). Αυτές οι πολλαπλές πτυχές αναδεικνύουν μια δυνητική μεταφορική γεωλογία την οποία το περπάτημα μπορεί να αποκαλύψει με διάφορους ποιητικούς και πολιτικούς τρόπους.

Προς μια γεωλογία της μνήμης: Είμαστε όλοι ηλεκτροπόλεις (electricities)

Μια πόλη δεν χαρακτηρίζεται μόνο από την υλικότητα και την άσφαλτό της. Παρομοίως, στον κάθε άνθρωπο δεν είναι μόνο το δέρμα που τον κάνει πραγματικό. Οι πόλεις και οι άνθρωποι χαρακτηρίζονται από μια πολύπλοκη φύση. Οι πόλεις και οι άνθρωποι χαρακτηρίζονται από ένα γεωλογικό βάθος -κυριολεκτικά και μεταφορικά- από σχηματισμούς που επεκτείνονται στο παρελθόν. Είμαστε εν κινήσει ψυχές, κοινωνικά πλάσματα της διάδρασης, περιπλανητές και εξερευνητές ψάχνοντας πάντα το επόμενο βήμα. Το περπάτημα παρέχει αυτό το σχεδόν πνευματικό δυνητικό να διαπεράσει κάποιος το κατώφλι της γεωγραφικής, κοινωνικής και φαντασιακής μήτρας. Οι πόλεις αποτελούνται από ανθρώπους, μας περιβάλλουν και ταυτόχρονα είναι μέσα μας. Κατά κάποιον τρόπο: εμείς είμαστε η πόλη. Οι πόλεις όπως και οι άνθρωποι σκιαγραφούν το φωτοστέφανο της εμπειρίας: το λάθος, την επιτυχία, την αβεβαιότητα και το μελλοντικό δυνητικό. Έχουν στην κατοχή τους μια σειρά από μνήμες μας, όχι υπό τη μορφή λίστας αλλά παρουσιασμένη μέσα από ποιητικούς σχηματισμούς που έρχονται στη ζωή μέσω των αισθήσεών μας. Περπατώντας και εστιάζοντας στο χωρικό παράδειγμα του δρόμου, μας παρουσιάζει διάφορα τοπογραφικά, γεωλογικά, πολιτισμικά και καθημερινά στρώματα. Μέσα από αυτές τις υλικότητες και τοπογραφίες, καταλαβαίνουμε συχνά πως είμαστε σχεδόν συνυφασμένοι με αυτές. Τα βήματά μας ενεργοποιούν τις αισθήσεις και αυτές με τη σειρά τους ξετυλίγουν μια σειρά από μνήμες οι οποίες επανέρχονται να χρωματίσουν τα αναδυώμενα αυτά τοπία.

Παρελθοντικές εκδόσεις των ζωών μας έχουν εντυπωθεί εκεί - βρίσκονται κάτω από την άσφαλτο, τις πέτρες, δίπλα στη θάλασσα, τα ποτάμια και τους λόφους, σε μονοπάτια και γωνίες δρόμων. Είναι η οξειδωμένη επιφάνεια και το γρασίδι που καλύπτει τις ρωγμές στον δρόμο. Η οξείδωση είναι μια μορφή χρόνου καθώς επίσης και μια αισθητική ένδειξη μνήμης. Το περπάτημα μετατρέπεται σε έναν αισθητηριακό ηλεκτρισμό για απροσδόκητες αναπαραγωγές της μνήμης μας. Εικόνες, ήχοι, επιφάνειες αλλά επίσης και οσμές συνδέονται στενά με τις μνήμες μας. Μια παράλληλη - σχεδόν άυλη - πόλη από μνήμες έρχεται στο φως καθώς διασχίζουμε την πραγματική πόλη μέσα από διακυμάνσεις οικειότητας. Είναι μια μεταφορική ανασκαφή που φέρνει στο φως μια στρωματογραφία μνήμης - εναποτεθειμένα στρώματα από διαφορετικές εποχές. Η μνήμη έχει ομοιότητες με τη γεωλογική εναπόθεση στρωμάτων - και το τελευταίο συνεπάγεται εμπειρία. Δεν είμαστε ξένοι ως προς αυτήν την εμπειρία, αλλά κινούμενες ζωντανές επιφάνειες για απρόοπτα σοκ ευτυχίας και νοσταλγίας τα όποια πραγματοποιούνται πάνω μας και μέσα μας.

Εν τούτοις, η ιδέα των εαυτών μας ως κινούμενες επιφάνειες δεν αναφέρεται σε μια παθητική επιφάνεια / σημείο συνάντησης για τις μνήμες. Αντιθέτως, είμαστε όλοι ηλεκτροπόλεις (electricities), χιλιάδες κιλοβατώρες υπό συνεχή εξέλιξη (becoming). Περπατώντας στην πόλη, τον δρόμο μας καθιστά προθέσεις δυνητικού - γίνομαστε σύνδεσμοι μνήμης που η ιστορία χρειάζεται ώστε να γίνει ένα τεράστιο κουβάρι από ζωές, υλικότητες, προθέσεις, ροές και συναισθήματα. Στην παράλληλη πόλη της μνήμης, συναντούμε πόλεις - όπως τα αγαπημένα μας πρόσωπα - που η υλική τους φύση υψώνεται, φωτίζεται και σταδιακά γίνεται έμπειρη προτού σβήσει. Παρόλα αυτά, αυτές οι πόλεις είναι ακόμα εκεί - βρίσκουν τον χρόνο και τις τακτικές να ξεγλιστρίσουν από τη λήθη και να εντυπώσουν τους ευατούς τους στα μέρη, στις οσμές, στους ήχους, στις επιφάνειες, στα υλικά, στις φωτογραφίες και στην κινούμενη εικόνα. Δεν βρίσκονται εκεί για να μαρτυρήσουν την παρελθοντική εμπειρία, αλλά όπως ο Ίταλο Καλβίνο (1974) επίσης αναφέρει - την εμπεριέχουν. Ο αφαιρετικός, γεωμετρικός χώρος σημαίνει ελευθερία, αλλά ο τόπος είναι βιωμένη εμπειρία και μνήμη διαρθρωμένη μέσα από την επανάληψη. Είναι αυτή η επανάληψη που μας φέρνει σε οικεία χωρικά και αισθητηριακά μοτίβα μνήμης καθώς ξαναβιώνουμε την πόλη. Η μνήμη είναι συγγενής με τον χρόνο και πάντα ευρισκόμενη στο μέρος. Παρόλα αυτά, ενεργοποιούμε τέτοιους προσωπικούς ή συλλογικούς συνδέσμους μνήμης μέσα από τα αισθητηριακά μας ερεθίσματα. Είτε κατά την αναχώρηση ή την άφιξη στην πόλη, και οι δυο καταστάσεις έχουν το δυνητικό να ξυπνήσουν τη μνήμη μέσω της κίνησης. Σε θέμα κλίμακας, είμαστε μικροπόλεις που αφήνουν τον ευρύτερο γεωγραφικό μητρικό κύκλο σε αναζήτηση νέων εμπειριών. Γύρω μας, η πόλη αποτελεί ένα στρωματοποιημένο όργανο πολλαπλών επιπέδων - όμως είμαστε κάτι παραπέρα - πόλεις-χορδές που αντηχούμε μέσα σε αυτήν παράγοντας προσωπικές μελωδίες από μνήμες, συναισθήματα και αισθήσεις. Κάθενας μας αποτελεί ένα εύρος από τέτοιες μελωδίες προς δυνητική ενεργοποίηση.

* Βιβλιογραφία άρθρου:

Calvino, I. (1974) [1997]. Invisible Cities. London: Vintage
De Certeau, M. (1984). The Practice of Everyday Life. Berkeley: University of California
Kitto, H. D. (1996). The Polis. In LeGates & Stout (eds.) The City Reader, Routledge, pp. 32-36
Mumford, L. (1937). What is a City?, In LeGates, & Stout (eds.) The City Reader, Routledge, pp.91-6
Psarras, V. (2015). Emotive Terrains: Exploring the Emotional Geographies of City through Walking as Art, Senses and Embodied Technologies. PhD Thesis, Goldsmiths University of London
Solnit, R. (2001). Wanderlust: A History of Walking. New York: Penguin Books