ΜΝΗΜΟΝΙΟ, ΥΦΕΣΗ, ΑΝΕΡΓΙΑ: ΦΤΑΙΜΕ ΚΥΡΙΩΣ ΕΜΕΙΣ

Η δημοσιοποίηση της Έκθεσης του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου αναφορικά με την εφαρμογή του Αναθεωρημένου Μνημονίου στην Ελλάδα επαναλαμβάνει το ζήτημα των σημαντικών καθυστερήσεων στις δομικές μεταρρυθμίσεις και στις αλλαγές στην οργάνωση και λειτουργία του κράτους. Από την άλλη, αναγνωρίζει την "επιτυχία" της αναμενόμενης επίτευξης πρωτογενούς πλεονάσματος εντός του 2013. Τα εισαγωγικά αφορούν στο δυσβάσταχτο κοινωνικό κόστος, την εκτίναξη της ανεργίας, την εκτεταμένη ύφεση και κυρίως την άνιση κατανομή της εις βάρος των πλέον ευαίσθητων ομάδων του πληθυσμού.

Η κριτική κατά του λανθασμένου σχεδιασμού του προγράμματος προσαρμογής της Ελληνικής οικονομίας από την Τρόικα, κατά της αστοχίας των προβλέψεων, της υποεκτίμησης των πολλαπλασιαστών, της λάθος συνταγής είναι γνωστή. Κοιτώντας πίσω, τους στόχους και τις προβλέψεις του πρώτου Μνημονίου, του Μαρτίου του 2010, μόνο θλίψη μπορεί να νιώσει κανείς για την εξέλιξη των πραγμάτων. Ίσως και οργή. Ποιός όμως έχει τη βασική ευθύνη; Η Τρόικα; Το πρόγραμμα; Το ΔΝΤ; Οι Ευρωπαίοι; Οι Γερμανοί ειδικότερα;

Τη βασική ευθύνη την έχουμε εμείς. Όχι μόνο για το πώς φτάσαμε στην κρίση, αλλά και για τη διαχείριση της κρίσης. Και το εμείς περιλαμβάνει την πολιτική που ασκήθηκε, τα λάθη, τις αστοχίες, τις παραλείψεις και κυρίως την αδράνεια που έχουν επιδείξει τρεις διαφορετικές κυβερνήσεις, μία μονοκομματική, μία εθνικής σωτηρίας και η τρέχουσα αρχικά τρικομματική αλλά εσχάτως δικομματική.

 
Η Τρόικα

Τα μέλη της Τρόικας δεν θέλουν να καταστρέψουν την Ελλάδα. Δεν είναι όμως και εθνικοί ευεργέτες. Επιδιώκουν να βοηθήσουν την Ελλάδα, γιατί κρίνουν πως αυτό τους συμφέρει. Με τους όρους που τους συμφέρει. Και σε κάθε περίπτωση προηγείται το δικό τους συμφέρον. Είναι απολύτως λογικό και κανείς δεν μπορεί να τους κατηγορήσει για αυτό. Η Ευρωπαϊκή Ένωση ειδικότερα, δεν είχε αντιμετωπίσει παρόμοια κατάσταση, η οποία μάλιστα ανέδειξε και τα προβλήματα εσωτερικής συνοχής της, που την ταλανίζουν ακόμα και σήμερα.

 
Το Πρόγραμμα

Το πρόγραμμα που έχει καταρτιστεί και οι αναθεωρήσεις του αντικατοπτρίζουν την επικρατούσα οικονομική άποψη, αλλά και τη στενότητα διαθέσιμων πόρων σε μία εποχή που η οικονομική κρίση έχει επηρεάσει όλες τις ανεπτυγμένες οικονομίες. Η άποψη ότι το πρόγραμμα μας επιβλήθηκε ολοκληρωτικά δεν είναι σωστή. Είναι γνωστό για παράδειγμα ότι αρχικά αντί της επιθετικής μείωσης των δημοσίων δαπανών επελέγη η αύξηση της φορολογίας ως κύρια πηγή μείωσης του ελλείμματος. Επίσης, η τρέχουσα κυβέρνηση, το Νοέμβριο του 2012 και ενώ είχε ήδη διαφανεί η φορολογική κόπωση, επέλεξε την αναλογία 2/3 περικοπή δαπανών - 1/3 αύξηση φόρων. Οι επιλογές αυτές είχαν συνέπειες στην εξέλιξη της κρίσης και στην κατανομή των βαρών.

 
Η Εθνική Στρατηγική

Η στρατηγική της Ελλάδας ήταν και παραμένει η παραμονή στο ευρώ και η αποφυγή της άτακτης χρεοκοπίας ή με άλλα λόγια η αποφυγή των μονομερών ενεργειών. Η επιλογή αυτή φαίνεται να επικροτείται από την πλειοψηφία του Ελληνικού λαού (ιδίως η παραμονή στο ευρώ). Η επιλογή αυτή επιβάλλει τη συναίνεση με την Τρόικα.

 
Ο Φαύλος Πολιτικός Κύκλος

Από την αρχή των Μνημονίων, παρατηρείται ο εξής κύκλος: 

- Συμφωνείται ένα Μνημόνιο, το οποίο προβλέπει άμεσα οριζόντια μέτρα και προθεσμίες για την υλοποίηση μεταρρυθμίσεων και αλλαγών στη λειτουργία του κρατικού μηχανισμού και της οικονομίας.

- Η κυβέρνηση, στο εσωτερικό, προτάσσει τη σωτηρία της χώρας και ενώ υπονοεί πως δεν επιθυμεί τη λήψη των μέτρων, τα οποία έχει δεχθεί ως αναγκαία, τα εφαρμόζει αμέσως και διαβεβαιώνει ότι δε θα χρειαστούν άλλα τέτοιου τύπου μέτρα.

- Ακολουθεί μία περίοδος αδράνειας ως προς τις μεταρρυθμίσεις, αλλά και αδράνειας ως προς την εφαρμογή άλλων πολιτικών που δεν ορίζονται από το μνημόνιο.

-  Φθάνει η ώρα της αξιολόγησης και διαπιστώνεται η αποτυχία στους στόχους, τόσο ποσοτικά (εν μέρει δικαιολογημένα λόγω ύφεσης) όσο και ποιοτικά, χωρίς καμία δικαιολογία. Ακόμα και νομοσχέδια που έχουν ψηφιστεί δεν εφαρμόζονται, καθώς δεν εκδίδονται σχετικές Υπουργικές αποφάσεις ή διευκρινιστικές εγκύκλιοι.

- Συμφωνείται νέο χειρότερο Μνημόνιο, το οποίο συνοδεύεται από κυβερνητική κρίση, αλλαγή υπουργών ή ακόμα και αλλαγή κυβέρνησης. Ο κύκλος ξαναρχίζει.

Αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας είναι η απώλεια αξιοπιστίας και διαπραγματευτικής ικανότητας. Υπήρξε όμως και ένα χειρότερο αποτέλεσμα. Σταδιακά, λόγω της συνεχούς αδράνειας, το πρόγραμμα, αντί να περιορίζεται σε γενικές κατευθύνσεις και στόχους, έγινε λεπτομερές. Δεν περιγράφονται πλέον οι γενικοί στόχοι, αλλά οι ειδικές ενέργειες, τα βήματα που θα οδηγήσουν στο στόχο. Η πολιτική ικανότητα της κυβέρνησης να ελιχθεί, να προστατέψει, να προσαρμόσει στην Ελληνική κοινωνία την υλοποίηση του προγράμματος σχεδόν εκμηδενίστηκε. Σε καμία άλλη χώρα που εφαρμόζει μνημόνιο δεν έχουμε τόσο δραματικές τριμηνιαίες διαπραγματεύσεις για την εκταμίευση των δόσεων. Και αλλού υπάρχουν αστοχίες και αναθεωρήσεις, αλλά οι συμφωνίες κατά βάση τηρούνται. Και ενώ και αλλού υπάρχουν αποκλίσεις από τις αρχικές προβλέψεις, η τάξη μεγέθους είναι απείρως μικρότερη. Η δε λεπτομερής επιβολή πολιτικής από ξένους δυσχεραίνει την εφαρμογή της και αυξάνει την πιθανότητα αστοχίας.

Τί θα είχε συμβεί αν από την αρχή είχαν εφαρμοστεί οι δομικές μεταρρυθμίσεις; Οι απόψεις διίστανται. Ένα όμως είναι βέβαιο. Αν είχε εφαρμοστεί εξ’ αρχής το πρόγραμμα στο σύνολό του, έστω για ένα εξάμηνο, και η ύφεση και η ανεργία ακολουθούσαν την πορεία αυτή, η Ελληνική πλευρά θα μπορούσε να επιβάλει την αλλαγή του προγράμματος.

Υπάρχει περίπτωση η αδράνεια των κυβερνήσεων να ήταν εσκεμμένη; Να αποσκοπούσε στην αποφυγή των δυσμενών μέτρων; Μήπως ήταν σχέδιο για να κερδίσουμε χρόνο και να επωφεληθούμε τελικά; Προφανώς όχι. Τα πλέον δυσμενή μέτρα εφαρμόζονταν. Η αδράνεια αφορούσε είτε την προστασία των πελατειακών σχέσεων και κομματικών συμφερόντων, είτε απλά ανικανότητα.

Η Τρόικα γιατί επέβαλε διαρκώς περισσότερα μέτρα τη στιγμή που φαινόταν ότι η ύφεση διευρυνόταν; Ακόμα και αν η κυβέρνηση στην Ελλάδα καθυστερούσε, η Τρόικα γιατί δε βοήθησε; Κατ’ αρχάς δεν ισχυριζόμαστε ότι η Τρόικα δεν επιδείνωσε την κατάσταση με τη στάση της. Δεν πρέπει να ξεχνάμε, όμως, ότι η Τρόικα εφαρμόζει Μνημόνια και στην Πορτογαλία και στην Ιρλανδία. Η προκλητική αθέτηση των υποχρεώσεων του Ελληνικού Μνημονίου θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί επιεικέστερα, αλλά πιθανότατα κρίθηκε ότι κάτι τέτοιο θα ενεργοποιούσε τον ηθικό κίνδυνο στις άλλες χώρες. Η Τρόικα θεώρησε ότι το συμφέρον της ήταν η σκληρή στάση και αυτό σίγουρα επιδείνωσε την κατάσταση. Η βασική ευθύνη όμως βαρύνει την Ελλάδα, που επανειλημμένα βρέθηκε ανακόλουθη με τις δεσμεύσεις της.

Τελικά, φτάσαμε τον Ιούλιο του 2013, 4 χρόνια μετά το πρώτο μνημόνιο, το ΔΝΤ να στηλιτεύει την καθυστέρηση των μεταρρυθμίσεων και να θεωρεί την καθυστέρηση αυτή τον κυριότερο λόγο για τη βαθειά ύφεση και βασικό προαπαιτούμενο για την επίτευξη της οριακής ανάκαμψης το 2014. Μάλιστα, είναι τέτοια η δυσπιστία που η τελευταία δόση έσπασε σε μικρότερες, συνδεδεμένη με επιμέρους προαπαιτούμενα.

Η άποψη που διατυπώνεται είναι απλή. Η κάθε διαπραγμάτευση πρέπει να είναι εξαντλητική, αλλά μετά από αυτή, τα συμφωνηθέντα πρέπει να τηρούνται. Τελικά τί καταφέραμε; Σε κάθε αναθεώρηση μας έλεγαν ότι η ύφεση είναι βαθύτερη και η ανεργία μεγαλύτερη εξαιτίας μας, λόγω των καθυστερήσεων στην εφαρμογή του προγράμματος. Και για να τηρηθούν οι ποσοτικοί στόχοι, εξαναγκαζόμασταν να λαμβάνουμε νέα οριζόντια υφεσιακά μέτρα και να επιβάλουμε νέους φόρους χωρίς σχεδιασμό.

Τα παραδείγματα είναι πολλά. Η κατάργηση της δημοτικής αστυνομίας είναι το πιο πρόσφατο. Κανείς δεν υποστήριξε ότι από εκεί έπρεπε να ξεκινήσει η εφαρμογή του μέτρου της κινητικότητας. Ούτε η ίδια η κυβέρνηση. Ενώ όμως είχε ψηφιστεί από το Νοέμβριο του 2012 η εφαρμογή του μέτρου, η απόφαση ελήφθη μέσα σε λίγες ημέρες και χωρίς καμία προετοιμασία. Και φυσικά προηγούμενη κυβέρνηση είχε αποτύχει παταγωδώς στην εφαρμογή της αντίστοιχης μεταρρύθμισης, της εφεδρείας που με στόχο 30.000 υπαλλήλους εφαρμόστηκε σε 800 (!!!!). Η δε αποτυχία της εφεδρείας επανέφερε στο προσκήνιο τις απολύσεις.

Επιπλέον, η μνημονιακή υποχρέωση της εξόφλησης των κρατικών υποχρεώσεων προς τον ιδιωτικό τομέα, κίνηση κατεξοχήν αναπτυξιακή που θα τονώσει τη ρευστότητα στην αγορά, παραμένει ανεκπλήρωτη. Και όμως, οι δόσεις που λάβαμε μετά την αναθεώρηση του Νοεμβρίου 2012 περιελάμβαναν το σύνολο του ποσού, το οποίο ακόμα είναι μπλοκαρισμένο στα γραφεία των υπουργείων, στις γενικές γραμματείες, στις αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες και πάντως όχι στους άτυχους ιδιώτες. Άτυχους γιατί ακόμα και σήμερα δεν μπορούν καν να συμψηφίσουν τα ποσά που τους οφείλονται με δικές τους οφειλές προς το δημόσιο.

Ακόμα και η ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών, για την οποία θα έπρεπε εμείς να πιέζουμε ασφυκτικά, ολοκληρώθηκε πρόσφατα, μετά από την επιβολή αυστηρής προθεσμίας από την Τρόικα. Υποτίθεται ότι η ανακεφαλαιοποίηση ήταν βασικός στόχος της κυβέρνησης Παπαδήμου.

Πέρα από Μνημόνιο

Από το 2010, η κυβερνητική πολιτική μοιάζει να εξαντλείται στη μερική και αποτυχημένη εφαρμογή του μνημονίου. Αλήθεια, υπάρχει κάποιος όρος στο μνημόνιο που να εμποδίζει την πάταξη της γραφειοκρατίας; Την απλούστευση των διαδικασιών στη σχέση πολίτη και κράτους; Την κωδικοποίηση και ενοποίηση της φορολογικής νομοθεσίας; Εμποδίζει μήπως το μνημόνιο την απορρόφηση κοινοτικών κονδυλίων;

Είναι αλήθεια ότι το μνημόνιο θέτει ένα πολύ σφικτό δημοσιονομικό πλαίσιο. Όμως, εντός του πλαισίου αυτού, τα περιθώρια για ποιοτικές παρεμβάσεις με αναπτυξιακό χαρακτήρα είναι πολύ μεγάλα, τα αποτελέσματα όμως πενιχρά.

Η Επόμενη Διαπραγμάτευση

Οι αμέσως επόμενοι μήνες είναι απολύτως κρίσιμοι. Υπάρχει δεδομένα δημοσιονομικό κενό την περίοδο 2015 - 2016. Τα περιθώρια αντοχής της Ελληνικής κοινωνίας έχουν εξαντληθεί. Η αναμενόμενη σύγκρουση του ΔΝΤ με την Ευρωπαϊκή Ένωση επίκειται. Η επιλογή του νέου κουρέματος, της μείωσης επιτοκίων, της επιμήκυνσης αποπληρωμής ή / και ενός νέου δανείου είναι μπροστά μας.

Η προβλεπόμενη από την κυβέρνηση και την Τρόικα ανάκαμψη της οικονομίας από το 2014 είναι εξαιρετικά εύθραυστη. Στην πράξη ίσως και να είναι ανέφικτη η επίτευξη θετικού ρυθμού ανάπτυξης το 2014. Η αναθεώρηση του στόχου αυτού προς τα κάτω δεν θα αποτελέσει δα μεγάλη έκπληξη, δεδομένων των πολιτικών συνθηκών που επικρατούν, αλλά και του ιστορικού υπεραισιόδοξων, οικονομετρικά ανορθόδοξων προβλέψεων.

Η διαπραγμάτευση του φθινοπώρου θα είναι δύσκολη. Για να είναι και επιτυχής πρέπει να σπάσει κατ’ αρχάς ο πολιτικός φαύλος κύκλος. Η διαφαινόμενη επίτευξη του πρωτογενούς πλεονάσματος το 2013 δεν επαρκεί για την αντιστροφή της πορείας της οικονομίας, αν δε συνοδευτεί από αποτελεσματικές αναπτυξιακές παρεμβάσεις. Ειδάλλως, μπορεί κάλλιστα να αποτελέσει ένα ασήμαντο λογιστικό γεγονός, το οποίο μάλιστα δύσκολα θα επαναληφθεί αν δεν ανακοπεί η ύφεση.

Το περιεχόμενο του άρθρου δεν εκφράζει απαραίτητα την άποψη του In Deep Analysis. Την αποκλειστική ευθύνη φέρει ο συγγραφέας.