ΚΑΝΟΝΕΣ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ: ΜΙΑ ΔΥΣΚΟΛΗ (;) ΕΞΙΣΩΣΗ

Όπως και να προσεγγίσει κανείς την ελευθερία, η ουσία της μπορεί να συνοψιστεί στο εξής: να έχουμε τη δυνατότητα να κάνουμε μια επιλογή και να επιχειρήσουμε να την υλοποιήσουμε (η επιτυχία ή μη της ενέργειας αυτής αφορά άλλη κουβέντα). Από αυτήν και μόνο τη γενική θεώρηση, μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι ελευθερία και κανόνες είναι δύο πράγματα αντιθετικά: όταν εμφανίζεται το ένα, παύει το άλλο.

Το ενδιαφέρον στη σχέση αυτή δεν είναι το ενδεχόμενο να πρόκειται για δύο αλληλοαποκλειόμενους όρους, αλλά για δύο αλληλεξαρτώμενους όρους. Με άλλα λόγια, έχει ενδιαφέρον το ότι η ελευθερία δεν μπορεί να υπάρξει έξω από κανόνες.

Ας ξεκινήσουμε από τους κανόνες. Κάθε κανόνας ρυθμίζει περισσότερο ή λιγότερο αυστηρά κάποια συγκεκριμένη συμπεριφορά του εκάστοτε προσώπου σε σχέση προς τους άλλους γύρω του, ώστε να μπορούν όλοι να αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και να ζουν όσο γίνεται αρμονικότερα. Αν υποθέσουμε ότι, για κάποιον λόγο, βρισκόμαστε μόνοι μας σε έναν τόπο (συνήθως γίνεται λόγος για νησί, αφού έτσι τονίζει η απομόνωσή μας), τότε δεν έχουμε κανέναν κανόνα να ακολουθήσουμε, αφού καμία συμπεριφορά μας δεν πρόκειται ούτε να βοηθήσει, πόσο μάλλον να βλάψει τον οποιονδήποτε.

Το ζήτημα, όμως, δεν είναι μόνο το αν έχουν κάποια λειτουργία οι κανόνες (όποιοι κι αν είναι αυτοί), αλλά το αν μπορούμε να απαλλαγούμε από αυτούς, ώστε να ζούμε ελεύθερα. Από αυτή την άποψη, η αλήθεια δεν είναι ευχάριστη. Όπως έχει σημειώσει ο ριζοσπάστης φιλόσοφος Ζαν-Πολ Σαρτρ σε μια ομιλία που επρόκειτο να κάνει στο Πανεπιστήμιο Κορνέλ το 1965, αλλά την ακύρωσε σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τον πόλεμο στο Βιετνάμ, οι κανόνες μπορούν να αντικατασταθούν μόνο από άλλους κανόνες.

Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι, ακόμα κι αν με κάποιον τρόπο ακυρωθούν όλοι οι κανόνες που διέπουν μια κοινωνία, η κοινωνία αυτή δεν θα καταστεί (περισσότερο από πριν) ελεύθερη και θα συνεχίσει να υπάρχει χωρίς κανόνες. Με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, βίαια ή ειρηνικά, θα προκύψουν νέοι κανόνες. Η εναλλακτική είναι η εξαφάνιση της κοινωνίας, αφού κανείς δεν θα μπορεί να συμβιώσει με κανέναν. Αυτό το βλέπουμε και σε ταινίες επιστημονικής φαντασίας, όπως το Mad Max, όπου ακόμα και οι πιο άγριες κοινωνίες που παρουσιάζονται, με τους πλέον βίαιους ανθρώπους, έχουν κάποιους κανόνες.

Από την άλλη, η ελευθερία υπάρχει μόνο μέσα σε μια ομάδα (ή κοινωνία). Καθώς αναφέρεται στο τι μπορεί (και, συνακόλουθα, δεν μπορεί) να κάνει κάποιος σε σχέση με τους άλλους ανθρώπους, αν βρεθεί κανείς να ζει μόνος του έξω από κάθε κοινωνία, τότε, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (Πολιτικά) είναι είτε θεός είτε θηρίο. Με άλλα λόγια, παύει να είναι ελεύθερος, μιας και ο θεός δεν περιορίζεται από τίποτα, οπότε βρίσκεται πέρα και πάνω από κάθε έννοια ελευθερίας, ενώ το θηρίο είναι έρμαιο των ενστίκτων του.

Επομένως, το ζήτημα δεν είναι το αν θα είμαστε ελεύθεροι ή αν θα έχουμε κανόνες, αλλά το πώς θα διαμορφώσουμε τους κανόνες αυτούς που θα μας παρέχουν τη μέγιστη δυνατή ελευθερία. Η δυσκολία της εξίσωσης αυτής δεν βρίσκεται στην ίδια την ύπαρξη των κανόνων, αλλά στο ότι οι κανόνες αυτοί θα πρέπει να φροντίζουν κυριολεκτικά για την ελευθερία του καθενός από εμάς. Αυτό σημαίνει ότι η διασφάλιση της ελευθερίας μας περνάει μέσα από την κατοχύρωση, ή αλλαγή, συγκεκριμένων κανόνων.

Είναι πολύ εύκολο να μιλάει κανείς για ελευθερία, αλλά πολύ δύσκολο να ζει με ελευθερία. Αυτή είναι μια επιλογή που κάνουμε κάθε στιγμή στη ζωή μας, είτε μας αρέσει είτε όχι.