ΜΟΝΤΕΛΑ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ

Η θεωρία της ορθολογικής επιλογής (Rational Choice Theory) εδραιώθηκε μεταπολεμικά ως ένα ιδιαίτερα επιτυχημένο επιστημονικό παράδειγμα στον ευρύτερο χώρο των κοινωνικών επιστημών, εισάγοντας την ευέλικτη χρήση των εννοιών της μικροοικονομικής, των οικονομικών της ευημερίας, της θεωρίας παιγνίων και της θεωρίας αποφάσεων στη συστηματική μελέτη των πολιτικών θεσμών. Η σχολή της ορθολογικής επιλογής επέκτεινε το αναλυτικό πλαίσιο του μεθοδολογικού ατομικισμού στις κοινωνικές και πολιτικές επιστήμες, εκκινώντας από το θεμελιώδες αξίωμα ότι ο μέσος άνθρωπος συμπεριφέρεται ορθολογικά, δηλαδή επιλέγει να δράσει με βασικό κριτήριο την καλύτερη δυνατή εξυπηρέτηση των ατομικών σκοπών και συμφερόντων του. Η προσέγγιση αυτή της ανθρώπινης δράσης διαδόθηκε ραγδαία ανάμεσα στους κοινωνικούς και πολιτικούς επιστήμονες, παίζοντας εν πολλοίς ρόλο κυρίαρχου παραδείγματος. 

Εδώ και χρόνια, ωστόσο, ζούμε μια ολιστική αλλαγή παραδείγματος. Η σύγχρονη πειραματική επιστήμη της συμπεριφοράς, από τον Daniel Kahneman μέχρι τον Richard H. Thaler, δείχνει ότι ο τρόπος που φερόμαστε συνδέεται πάντοτε με πάσης φύσεως δίκτυα σχέσεων συμβολικής αλληλεπίδρασης, μέσα στα οποία επιδιώκουμε ταυτόχρονα την εσωτερική μας ισορροπία και την κοινωνική μας αποδοχή. Δείχνει επίσης ότι τα ανθρώπινα επιχειρήματα συγκροτούνται κυρίως από αξίες, ταυτότητες, συναισθήματα, αυτοματισμούς, προδιαθέσεις και μεροληψίες, με τον ορθολογισμό να διαδραματίζει έναν απλώς δικαιολογητικό, άρα κοινωνικό, ρόλο. Τα νοητικά μοντέλα που σχηματοποιούν την ανθρώπινη εμπειρία σε καμιά περίπτωση δεν είναι ορθολογικά μοντέλα.

Η σύζευξη μεταξύ της άλεκτης μεροληπτικής συγκρότησης των επιχειρημάτων και των διάχυτων διαδικασιών εξουσίας και κοινωνικής επιρροής, μέσα στο προηγμένο τεχνολογικό περιβάλλον των κλιμακωτών ροών ψηφιακής πληροφορίας, εν μέρει εξηγεί τη θεαματική έκρηξη των ψευδών ειδήσεων και της παραπληροφόρησης. Η έκρηξη αυτή σαφώς υπονομεύει την υγιή δυναμική της φιλελεύθερης δημοκρατίας, ιδίως κατά την τελευταία δεκαετία της παγκόσμιας συστημικής κρίσης.

Ωστόσο, η ενδιάθετη κοινωνικότητα της ανθρώπινης φύσης, σε συνδυασμό με κατάλληλους θεσμικούς κανόνες συμμετοχής και αλληλεπίδρασης, μπορεί να μας οδηγήσει όχι στα χειρότερα, όπως υποστηρίζουν οι πιο απαισιόδοξοι (βλ. π.χ., τη θεωρία του Αμερικανού φιλόσοφου Alain de Botton), αλλά στα καλύτερα, στη μετάβαση από τον homo economicus στον homo socialis, στην άμβλυνση των ανισοτήτων κάθε είδους και στην ποιοτική βελτίωση του κόσμου γύρω μας. Για να θυμηθούμε το γνωστό αξίωμα του Γερμανού φιλόσοφου Max Stirner, οι κοινωνίες μετασχηματίζονται όχι με τις επαναστάσεις αλλά με την κατάλληλη ανάπτυξη και εξέλιξη του δρώντος εαυτού, που φέρει τη δημιουργική δυνατότητα να επηρεάσει και να αλλάξει τη συλλογικότητα στην οποία ανήκει μέσα στη συνεχή διαδραστική σχέση με αυτήν.

Μπροστά σε αυτό το συμπέρασμα, καλούμαστε όλοι να απαντήσουμε, με τρόπο συλλογικά επεξεργασμένο και διαλογικά συμφωνημένο, στο διαχρονικό ερώτημα: Σε τι είδους κοινωνία θέλουμε να ζήσουμε; Το ερώτημα αυτό τείνει να γίνει επείγον και πιεστικό σε μια εποχή που η κοινωνία, ως εξελισσόμενο πολύπλοκο σύστημα, αντιμετωπίζει βαθείς μετασχηματισμούς και αλλεπάλληλες κρίσεις. Κρίσεις που δεν αντανακλούν τις «αποτυχίες του καπιταλισμού» γενικώς και αορίστως, αλλά ειδικότερα τις αδιαμφισβήτητες αποτυχίες της σύγχρονης άναρχης αγοράς μέσα στο νέο, αρρύθμιστο και παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον των low cost εταιρειών, της οικονομίας της πλατφόρμας (βλ. Airbnb) και της περιστασιακής απασχόλησης (gig economy), το οποίο αποσταθεροποιείται έτι περαιτέρω από τη μη γραμμική δυναμική του Brexit.

Κρίσεις που δείχνουν το πόσο επισφαλής (και επομένως ανήθικη) είναι η άνευ όρων εξάρτηση της οικονομίας από το αδηφάγο κυνήγι του άμεσου και απροϋπόθετου κέρδους, το οποίο αδιαφορεί παγερά για τις πάσης φύσεως εξωτερικότητες. Παραδείγματος χάριν, η πρόσφατη περίπτωση της ξαφνικής κατάρρευσης της αρχαιότερης ταξιδιωτικής εταιρείας Thomas Cook συμβολίζει το έως τώρα κυρίαρχο μοντέλο του μαζικού και μη αειφόρου υπέρ-τουρισμού που προσκρούει στο παγόβουνο της νέας ψηφιακής εποχής και αδυνατεί να λογαριάσει τις μακροπρόθεσμες οικολογικές και οικονομικοκοινωνικές επιπτώσεις του.

Στο ρευστό πλαίσιο της (συρρικνούμενης) τεχνολογικοποιημένης αγοράς των θέσεων εργασίας, της ψηφιακής φάσης της παγκοσμιοποίησης (Globalisation 4.0) και των πολλαπλών διεξαρτούμενων διακινδυνεύσεων και υπαρξιακών απειλών, όλοι εμείς ως ενεργά και υπεύθυνα μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας καλούμαστε να αναλάβουμε νέους ρόλους. Καλούμαστε δηλαδή να συμβάλουμε στον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής, να καλλιεργήσουμε έναν ψηφιακό διαφωτισμό, να ενισχύσουμε τη συλλογική νοημοσύνη και να αναβαθμίσουμε την ποιότητα της επιστημονικής γνώσης και της κατανόησης ενός κόσμου που καθίσταται ολοένα και περισσότερο «αόρατος» (Niklas Luhmann).