Ο Φορντισμός και εργατικά συνδικάτα
Κατά την δεκαετία του ’70 η οποία ονομάστηκε και «Περίοδος της Δυσφορίας» ( Υears of Discontent) τα συνδικάτα ανέπτυξαν έντονους απεργιακούς αγώνες στη Γαλλία και τη Μεγάλη Βρεταννία προβάλλοντας αντίσταση στην κοινωνική περιθωριοποίηση των εργατών. Η περιθωριοποίηση αυτή οφειλόταν στην εφαρμογή των αρχών του Τευλορισμού στις επιχειρήσεις που μετέτρεπε τους εργάτες σε εργάτες-μάζα (Κοριά, 1985, σελ. 175-186). Στο περιβάλλον αυτό τα συνδικάτα προσπάθησαν να παίξουν τον ρόλο του εξισορροπιστή, προσπαθώντας να προβάλουν τα εργατικά συμφέροντα απέναντι στο αίτημα των εργοδοτών για αδιάκοπη λειτουργία των εργοστασίων και πάγωμα των εργατικών αμοιβών. Το βασικό αίτημα των συνδικάτων ήταν η «Ισότητα στα Δικαιώματα» για όλους τους εργαζόμενους ανεξάρτητα από την ηλικία τους, το φύλο και την εθνικότητα στην οποία ανήκαν. Γεγονότα όπως η φοιτητική εξέγερση στο Παρίσι το Μάη του ’68 ήταν μια προσπάθεια να ενωθούν οι απομονωμένοι εργατικοί αγώνες σε διαφορετικά εργοστάσια και να μετατραπεί η εργατική τάξη σε αυτόνομο πολιτικό υποκείμενο («Τάξη δι’ αυτήν» σύμφωνα με την Μαρξιστική ορολογία), υπό την ηγεσία της πρωτοπορίας των εξεγερμένων φοιτητών. Στην Ελλάδα το άνοιγμα της εκπαίδευσης στις λαϊκές μάζες μέσω της θεσμοθέτησης του εθνικού απολυτήριου, δημιουργούσε προσδοκίες για ανοδική κοινωνική κινητικότητα για τα παιδιά αυτά και έδινε στην εκπαίδευση ένα ριζοσπαστικό χαρακτήρα, που αμφισβητούσε κατεστημένες ιδέες για το σεβασμό της κοινωνικής ιεραρχίας και της γνωστικής αυθεντίας (Κυπριανός, 2016). Αιτήματα όπως το «δικαίωμα στην Φαντασία», «το Πέταγμα της εργατικής τάξης στον Ουρανό» συνδέθηκαν με ένα ευρύ κοινωνικό κίνημα αμφισβήτησης των αυταρχικών δομών του Τευλορισμού και του καπιταλισμού γενικότερα. Αναπτύχθηκαν κοινωνικά κινήματα όπως το φεμινιστικό κίνημα και το κίνημα των ομοφυλοφίλων τα οποία διεκδίκησαν ίσα δικαιώματα και δίκαιη μεταχείριση για όλους τους ανθρώπους. Ήταν η πρώτη φορά που οι γυναίκες έγιναν δεκτές μαζικά στην τριτοβάθμια εκπαίδευση ενώ ζητήματα όπως η οικολογία και η προστασία του περιβάλλοντος, συνέδεσαν τον αγώνα τους ενάντια στην μόλυνση με τον αγώνα κατά του καπιταλισμού. Αυτά τα κινήματα, το φεμινιστικό, των ομοφυλοφίλων και το οικολογικό, παρόλο που προέβαλαν ειδικά αιτήματα τα συνέδεαν με μια πολιτική agenda για την υπεράσπιση των συμφερόντων της εργατικής τάξης.
Η νέο-φιλελεύθερη αντίδραση ή Αντιμεταρρύθμιση
Η απάντηση των εργοδοτών στον ριζοσπαστισμό της εργατικής τάξης ήταν η ευελιξία στις συνθήκες εργασίας. Με αυτό τον τρόπο στερούσαν από τους/ τις εργαζόμενους/ ες την αίσθηση σιγουριάς που τους πρόσφερε η πλήρης απασχόληση στις συνθήκες εργασίας υπό τον Φορντισμό. Μέσα από την μείωση των αμοιβών και την προσφορά σχεδόν αποκλειστικά προσωρινής απασχόλησης μεγάλωναν τον φόβο στους εργαζόμενους/ ες για την πιθανότητα να βρεθούν άνεργοι/ ες. Συγχρόνως τα Ευρωπαϊκά κράτη κάτω από την επιρροή νεοφιλελεύθερων στρατηγικών περιόρισαν την παροχή επιδόματος ανεργίας για σύντομο χρονικό διάστημα και έθεσαν ως προϋπόθεση για την παροχή αυτή την ενεργητική αναζήτηση εργασίας από την πλευρά των ανέργων. Το σύντομο χρονικό διάστημα παραμονής σε μια εργασία μέσα στα πλαίσια του Μεταφόρντισμού μείωνε τη συναισθηματική ταύτιση του /της εργαζόμενου/ ης με την εργασία αυτή. Το γρήγορο πέρασμα από την μια θέση απασχόλησης σε μια άλλη καθιστούσε την εργατική ταυτότητα ανίσχυρη απέναντι σε άλλες κοινωνικές ταυτότητες που είχαν ένα πιο μόνιμο χαρακτήρα όπως αυτή του φύλου, της εθνικής ομάδας και της ηλικίας. Διασπούσε την συλλογική ταυτότητα των εργαζομένων και τους περιχαράκωνε σε επιμέρους ομάδες ανάλογα με την θέση στην ιεραρχία και τις δεξιότητες. Ευνοούσε τον ανταγωνισμό και την αντιπαλότητα μεταξύ των εργαζομένων που δεν ένιωθαν ότι μπορούν να οργανωθούν κάτω από τον ίδιο συνδικαλιστικό φορέα. H ίδια η κοινωνική σημασία της εργασίας έχανε μεγάλο μέρος της δύναμης της. Όπως έχει γράψει ο Μπάουμαν (2002) η εργασία στον Φορντισμό ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με ένα υψηλό αίσθημα ηθικής ευθύνης του/της εργαζόμενου/ης απέναντι στις υποχρεώσεις που αυτή δημιουργούσε. Στον Μεταφορντισμό όμως αυτή η ηθική της εργασίας έγινε κενή περιεχομένου αφού το αντικείμενο της εργασίας μπορεί να αλλάξει σε σύντομο χρονικό διάστημα. H κυρίαρχη ταυτότητα των ανθρώπων είναι η δυνατότητα τους να καταναλώνουν αγαθά. Ενώ στον Φορντισμό οι εργαζόμενοι ήταν παραγωγοί αγαθών στο Μεταφορντισμό είναι κυρίως καταναλωτές αγαθών και ηδονών. Η εργασία έχει αποκτήσει μια αισθητική αξία και αποτελεί σύμβολο γοήτρου και στάτους για όσους καταφέρνουν να ανέβουν την σκάλα της κοινωνικής ιεραρχίας.
Ο Μεταφορντισμός θέτει προκλήσεις στο εργατικό κίνημα που αμφισβητούν βασικές προϋποθέσεις της ύπαρξης του. Κατ’ αρχάς το ίδιο το ζήτημα της ταξικής πάλης με βάση την εργασία έχει τεθεί σε αμφισβήτηση. Η έννοια της κοινωνικής τάξης ως παράγοντας προσδιορισμού της πολιτικής συμπεριφοράς των ατόμων θεωρείται ότι έχει ξεπεραστεί πλέον ιστορικά. Οι Evans και Tiley (2017), αναδεικνύουν το γεγονός πως οι νέες μορφές απασχόλησης συνδέονται με τον αποκλεισμό της εργατικής τάξης από την πολιτική συμμετοχή. Εστιάζουν στο παράδειγμα του Εργατικού Κόμματος στη Μεγάλη Βρετανία το οποίο ενστερνίστηκε την τοποθέτηση υπέρ της ραγδαία περιοριζόμενης σημασίας της ταξικής ανισότητας για τη δημόσια πολιτική, και μεταμορφώθηκε από κόμμα ταυτισμένο με τα συμφέροντα της εργατικής τάξης σε κόμμα που εξυπηρετεί τα συμφέροντα των μεσαίων στρωμάτων. Ο πολιτικός αποκλεισμός της εργατικής τάξης ο οποίος είναι παράλληλος με τη συνεχιζόμενη απώλεια θέσεων εργασίας για τα μέλη της εξαιτίας της τεχνολογικής ανάπτυξης αλλά και της αντικατάστασης των ντόπιων εργατών με μετανάστες, φέρνει δύο σημαντικές εξελίξεις: από τη μια πλευρά τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα χάνουν το ενδιαφέρον τους για τις εθνικές εκλογές και δεν ψηφίζουν με αποτέλεσμα τη διόγκωση των ποσοστών της αποχής, από την άλλη πλευρά τα στρώματα αυτά στρέφονται προς την Άκρα Δεξιά η οποία υιοθετεί μια εθνικιστική και ξενόφοβη agenda η οποία υποτίθεται ότι προσπαθεί να προστατεύσει τα συμφέροντα των γηγενών στην εργασία.
Οι συνέπειες της ευελιξίας: η διάσταση του φύλου
Η ευελιξία στην εργασία έχει σαν συνέπεια την μισθολογική και εργασιακή ανισότητα μεταξύ εργαζόμενων οι οποίοι εργάζονται σε προνομιακές θέσεις πλήρους απασχόλησης όπου κατέχουν διευθυντικά πόστα (κεντρικοί εργαζόμενοι) και σε επισφαλείς εργαζόμενους σε βοηθητικές θέσεις (περιφερειακοί εργαζόμενοι). Ανάμεσα στις δύο ομάδες υφίσταται μια ταξική διαφοροποίηση τόσο εξαιτίας οικονομικών απολαβών αλλά λόγω διαφορετικής θέσης στην ιεραρχία στην εργασία. Η Καραμεσίνη (2015) διαπιστώνει ότι η εργασιακή ανισότητα έχει μια έμφυλη διάσταση με τις γυναίκες να συνωστίζονται στις θέσεις των ευέλικτων περιφερειακών εργαζόμενων. Η συγγραφέας παρατηρεί ότι οι περισσότερες θέσεις που δημιουργούνται ανήκουν στην ευελιξία, και υπάρχει μια τάση να προτιμώνται γυναίκες για αυτές τις θέσεις. Η απάντηση μάλιστα στο πρόβλημα της ανεργίας θεωρείται από τις κυβερνήσεις όπως η κυβέρνηση του Αλέξη Τσίπρα και του Κ. Μητσοτάκη, η δημιουργία πολλών θέσεων ευέλικτης απασχόλησης τις οποίες κυρίως επιλέγουν γυναίκες. Αυτή η εκθήλυνση του εργατικού δυναμικού έχει σημαντικές συνέπειες και στην συνδικαλιστική εκπροσώπηση των εργαζομένων. Ενώ στο παρελθόν οι συνδικαλιστές ήταν κυρίως άνδρες οι οποίοι ήταν σε καθεστώς προστατευμένης πλήρους απασχόλησης, τα νέα πρωτοβάθμια σωματεία τα οποία εμφανίζονται στους χώρους των επισφαλών εργαζομένων συγκροτούνται κυρίως από γυναίκες. Υπάρχει η τάση μάλιστα οι άνδρες συνδικαλιστές οι οποίοι κατέχουν ηγετικές θέσεις στην ιεραρχική πυραμίδα του συνδικαλιστικού κινήματος (ομοσπονδίες, εργατικά κέντρα και ΓΣΕΕ) να αποφεύγουν να γράψουν στα μέλη τους τα σωματεία των επισφαλών με το πρόσχημα ότι δεν πληρούν τα κριτήρια για την εγγραφή τους. Αυτό συνέβη με το σωματείο των ενοικιαζόμενων στην Εθνοdata όπου η ΟΤΟΕ αντιδρούσε στη συμμετοχή των εκπροσώπων του συγκεκριμένου σωματείου στις συνελεύσεις της. Σε άλλες περιπτώσεις όπως αυτή των καθαριστριών του Υπουργείου Οικονομικών οι εργαζόμενες ανέλαβαν δράση με τη κάλυψη του σωματείου τους αλλά χωρίς την ενεργό συμμετοχή του στην απεργιακή τους κινητοποίηση. Τα σωματεία των ευέλικτων εργαζόμενων αποτελούν το πιο δυναμικό κομμάτι του ελληνικού συνδικαλιστικού κινήματος στις μέρες μας και έχει κατορθώσει να πετύχει σημαντικές νίκες και την υποχώρηση της εργοδοσίας στα αιτήματα τους. Ακολουθεί ένα πολυποίκιλο ρεπερτόριο συγκρουσιακής δράσης που περιλαμβάνει καταλήψεις, απεργίες πείνας, συναυλίες συμπαράστασης, διαδηλώσεις και διαμαρτυρίες, εκείνο που χαρακτηρίζει τα σωματεία αυτά είναι απουσία συγκεκριμένης κομματικής ταύτισης. Ενώ οι συνδικαλιστές και οι συνδικαλίστριες του διάκεινται φιλικά προς τα κόμματα της Αριστεράς στο σύνολό τους δεν ξεχωρίζουν κάποιο συγκεκριμένο κόμμα. Ορισμένα από αυτά τα σωματεία μάλιστα έχουν σχέση με κόμματα και παρατάξεις της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς, όπως η οργάνωση -πλατφόρμα Labour η οποία εκπροσωπεί τα συμφέροντα των ερευνητών και συμβασιούχων διδασκόντων στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση.
Βιβλιογραφικές αναφορές
Evans, G., and J. Tiley, (2017), The New Politics of Class: The Political Exclusion of British Working Class, Oxford University Press.
Καραμεσίνη, Μ., (2015), «Διαρθρωτική Κρίση και Προσαρμογή στην Ελλάδα: Κοινωνική Οπισθοδρόμηση και Προκλήσεις για την Ισότητα των Φύλων», στο Καραμεσίνη, Μ. και J. Rubery, (Επιμ.), Γυναίκες και Λιτότητα. Η Οικονομική Κρίση και το Μέλλον της Ισότητας των Φύλων, Μτφ. Γ. Βογιατζής, Γ. Καράμπελας και Μ. Λαλιώτης, Νήσος, Αθήνα, σελ. 239-278.
Κοριά, Μπ., (21985), Ο Εργάτης και το Χρονόμετρο. Τεϊλορισμός - Φορντισμός και Μαζική Παραγωγή, Μτφ. Γ. Διαγιάντης, Επιστημονική Επιμέλεια: Χ. Σταματοπούλου, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα.
Κυπριανός, Π., (2016), Η Μαγεία του Πτυχίου. Πανεπιστήμια, Απόφοιτοι, Κοινωνικές Τροχιές (1837-2015), Βιβλιόραμα, Αθήνα.
Μπάουμαν, Ζ., (2002), Η Εργασία, ο Καταναλωτισμός και οι Νεόπτωχοι, Μτφ. – Προλογικό Σημείωμα: Κ.Δ. Γεώργας, Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα.
