ΚΥΒΕΡΝΟΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ: ΜΙΑ ΝΕΑ ΜΟΡΦΗ ΒΙΑΣ

Ο Διαδικτυακός εκφοβισμός ή Κυβερνοεκφοβισμός (ΚΕ) (Cyberbullying) αποτελεί εξέλιξη του παραδοσιακού εκφοβισμού σε τεχνολογικό επίπεδο, και αφορά «οποιαδήποτε πράξη εκφοβισμού, ψυχολογικής κακοποίησης, επιθετικότητας, απειλής, ταπείνωσης, παρενόχλησης, τρομοκρατικής ή αυταρχικής συμπεριφοράς παιδιών, προ εφήβων και εφήβων που πραγματοποιείται μέσω του Διαδικτύου, κινητών τηλεφώνων είτε άλλων ψηφιακών τεχνολογιών από ομηλίκους τους και η οποία επαναλαμβάνεται σε βάθος χρόνου ανά τακτά ή άτακτα χρονικά διαστήματα» (stopcyberbullying.org, 2010). Ο όρος πρωτοεμφανίστηκε από τον Καναδό παιδαγωγό Bill Belsey (2004) και εντάσσεται, σύμφωνα με τους Αντωνιάδου και Κόκκινο (2013), στις συμπεριφορές προληπτικής επιθετικότητας, οι οποίες και δύναται να διεξάγονται από άτομο ή ομάδα ατόμων με απώτερο στόχο την πρόκληση συναισθηματικής ή/και σωματικής βλάβης στο εκάστοτε θύμα.

Ο Κυβερνοεκφοβισμός, όπως προαναφέρθηκε, αποτελεί τη συνέχεια του παραδοσιακού εκφοβισμού, με συγκεκριμένες διαφοροποιήσεις οι οποίες και εστιάζονται στα ακόλουθα σημεία (bullyingandcyber.net, 2016; saferline.gr,2016):

-       Δυνατότητα άμεσης και ταυτόχρονης θυματοποίηση των χρηστών του διαδικτύου μέσα στο προσωπικό τους χώρο, σε παγκόσμιο επίπεδο, με χαμηλό κόστος και εικοσιτετράωρη πρόσβαση από πλευράς θυτών

-       Παροχή «ανωνυμίας» από πλευράς διαδικτύου, η οποία και δημιουργεί μια αίσθηση ελευθερίας και ασφάλειας. Ο εκάστοτε θύτης κρυμμένος πίσω από μια ψεύτικη ταυτότητα, μπορεί να διαπράξει την εν λόγω εγκληματική συμπεριφορά, παραμένοντας αόρατος και αφήνοντας ελάχιστα ή και καθόλου ψηφιακά ίχνη με αποτέλεσμα όχι μόνο να γίνεται πιο δύσκολος ο εντοπισμός τους από πλευράς διωκτικών αρχών, αλλά και να αίρονται οι όποιες αρχικές αναστολές τέλεσης του εγκλήματος.

-       Η έλλειψη προσωπικής επικοινωνίας θύτη-θύματος, η οποία και έχει ως απότοκο τη μη άμεση ενσυναίσθηση των συνεπειών της εκάστοτε επίθεσης από πλευράς θύτη

-       Η ύπαρξη ενός μεγάλου αριθμού ακούσιων ή εκούσιων μαρτύρων (bystanders), οι οποίοι και χωρίζονται σε δυο κύριες κατηγορίες: α. οι επιβλαβείς για το θύμα, οι οποίοι και μέσω της συμπεριφοράς τους είτε επικροτούν την εγκληματική συμπεριφορά είτε παραμένουν αδιάφοροι και οι β. οι βοηθοί παρατηρητές οι οποίοι μέσω της άμεσης αντίδρασής τους κινητοποιούν περισσότερα άτομα για την καταπολέμηση του φαινομένου.

-       Η ίδια η φύση του διαδικτύου η οποία και καταρρίπτει την ανάγκη της επαναληψιμότητας, μιας και όποια βίντεο ή αναρτήσεις (σε ένα blog, στο YouTube, στο Facebook και σε άλλα μέσα κοινωνικής δικτύωσης) είναι συνέχεια διαθέσιμα και ορατά από απεριόριστο αριθμό ατόμων οπουδήποτε και οποτεδήποτε, αυξάνοντας έτσι με ευκολία τον αντίκτυπο στο θύμα.

-       Η μη ανάγκη ύπαρξης δυσανάλογης δύναμης μεταξύ θύτη και θύματος, μιας και μέσω των ηλεκτρονικών μέσων ακόμη και ένα άτομο χωρίς ιδιαίτερες σωματικές ικανότητες μπορεί να γίνει θύτης σε απεριόριστο αριθμό ατόμων.

Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός μπορεί να λάβει χώρα μέσω του διαδικτύου, του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, δωματίων συνομιλίας (Chat Rooms), σελίδων κοινωνικής δικτύωσης (social networking sites), των ιστολογιών (blogs),  μέσω άλλων ιστοσελίδων σχετικών με ηλεκτρονικά παιχνίδια ή υπηρεσιών άμεσης ανταλλαγής μηνυμάτων καθώς και μέσω κινητών τηλεφώνων (Βαφόπουλος, 2012, σελ. 60). Πιο συγκεκριμένα, οι μορφές που μπορεί να πάρει μπορούν, βάσει των kids-safety (2015) και Willard (2007) να κατηγοριοποιηθούν σε 13 σημεία, τα οποία και εμπίπτουν σε μια από τις 3 μεγάλές κατηγορίες τις δυσφήμισης, της παρενόχλησης και της εξαπάτησης:

1.    Flaming (Στην πυρά) – Ηλεκτρονικές αντιπαλότητες μέσω e-mails με σκληρή και χυδαία γλώσσα

2.    Online harassment (Διαδικτυακή παρενόχληση) – Επανειλημμένη αποστολή προσβλητικών μηνυμάτων

3.    Cyberstalking (Καταδίωξη) – Διαδικτυακή παρενόχληση μέσω απειλών πρόκλησης βλάβης ή υπερβολικό εκφοβισμό

4.    Cyberthreats (Απειλές) – Γενικές δηλώσεις μίσους, οι οποίες συνήθως καθιστούν το συντάκτη της δήλωσης συναισθηματικά αναστατωμένο με ενδεχόμενο είτε να βλάψει τον εαυτό του είτε να αυτοκτονήσει.

5.    Denigration (Δυσφήμιση) – Αποστολή προς άλλα άτομα επιβλαβών, αναληθών ή σκληρών δηλώσεων σχετικά με ένα πρόσωπο ή δημοσίευση τέτοιου υλικού στο διαδίκτυο με σκοπό τη βλάβη.

6.    Impersonation (Μίμηση) – Υιοθέτηση άλλης ταυτότητας και αποστολή επιβλαβούς υλικού με σκοπό τη βλάβη

7.    Outing (Δημοσιοποίηση προσωπικών στοιχείων) – Αποστολή ή δημοσίευση προσωπικών στοιχείων σχετικά με ένα πρόσωπο που περιέχει ευαίσθητες προσωπικές ή ενοχλητικές πληροφορίες, συμπεριλαμβανομένης της προώθησης προσωπικών μηνυμάτων ή εικόνων.

8.    Trickery (Εξαπάτηση/Εμπαιγμός) – Ξεγέλασμα του θύματος με απότοκο την αποκάλυψη μυστικών και ενοχλητικών πληροφοριών για να τα μοιραστεί και ο ίδιος διαδικτυακά

9.    Exclusion (Εξοστρακισμός) – Ωμή και σκληρή εξαίρεση ή/και αποβολή κάποιου από ηλεκτρονική ομάδα στο διαδίκτυο

10.  Bash boards (τελειωτικό χτύπημα) – Διαδικτυακοί πίνακες ανακοινώσεων με πρόστυχες και κακόβουλες δημοσιοποιήσεις μίσους.

11.  Happy slapping (Χαρωπό χαστούκισμα) – Προσωπική επίθεση σε ανυποψίαστο θύμα, η οποία και βιντεοσκοπείται ή φωτογραφίζεται και μετά το εν λόγω διανέμεται ηλεκτρονικά (ως φάρσα)

12.  Text Wars/Attacks (Πόλεμοι κειμένου) – Δημιουργία «συμμορίας» με στοχευμένη αποστολή εκατοντάδων επιβλαβών μηνυμάτων με απότοκο τη συναισθηματική καταπόνηση

13.  Online polls (Διαδικτυακές δημοσκοπήσεις) – Ψήφισμα επί επιβλαβών και υποτιμητικών θεμάτων από τους αναγνώστες της εκάστοτε σελίδας.

Σε μελέτη των Γρηγοράκη, Περάκη και Πολίτη το 2014, γίνεται αναφορά στα χαρακτηριστικά τόσο των θυτών όσο και των θυμάτων της εν λόγω εγκληματικής συμπεριφοράς. Πιο συγκεκριμένα οι θύτες συνήθως παραπέμπουν σε άτομα που υφίστανται και τα ίδια σωματική ή λεκτική βία στο ενδοοικογενειακό περιβάλλον, ή ζουν σε εξαιρετικά πειθαρχημένα περιβάλλοντα. Μπορεί να είναι κυρίαρχες, και ιδιαίτερα δημοφιλείς προσωπικότητες με μεγάλη αυτοπεποίθηση και ιδιαίτερα θετική άποψη για τον εαυτό τους, που συνήθως δυσκολεύονται να ακολουθήσουν κανόνες, ενώ συνήθως  παρουσιάζουν και άλλες αντικοινωνικές συμπεριφορές όπως ροπή σε μικροκλοπές, κατανάλωση αλκοόλ κάπνισμα, προβλήματα αυτοελέγχου, πρόκληση υλικών ζημιών και αδιαφορία για το σχολείο. Τα θύματα από την άλλη πλευρά είναι άτομα ευαίσθητα και εσωστρεφή, ιδιαιτέρως ευάλωτα και ανασφαλή, με χαμηλή αυτοπεποίθηση και δημοφιλία, ενώ δεν εμφανίζουν επιθετική ή προκλητική συμπεριφορά. Συνήθως η σωματική τους αδυναμία και κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους (παχυσαρκία, τραυλισμός, σεξουαλικές προτιμήσεις, κάποιου είδους αναπηρία) αποτελούν στοιχεία προσέλκυσης εκφοβιστικών επιθέσεων.

Κύριες αιτίες που μπορεί να οδηγήσουν ένα νέο άτομο να εκτεθεί σε συμπεριφορές διαδικτυακού εκφοβισμού (είτε ως θύμα είτε ως θύτης) είναι η βίωση έντονων συναισθημάτων όπως η συναισθηματική πλήξη, ο θυμός, η απόγνωση, η μοναξιά, η ανάγκη για προσοχή, η ανάγκη επιβολής δύναμης ακόμη και η αντεκδίκηση λόγω πρότερης δικής του Θυματοποίησης από άλλο άτομο. Τόσο οι προβληματικές σχέσεις στο οικογενειακό περιβάλλον όσο και μια ευρύτερη κοινωνική δυσλειτουργικότητα του ατόμου σε φιλικό ή/και σχολικό/επαγγελματικό επίπεδο αποτελούν υπόστρωμα πυροδότησης τέτοιων αντικοινωνικών συμπεριφορών. Λιγότερο συχνά μα εξίσου σημαντικό κίνητρο μπορεί να είναι η ευχαρίστηση πρόκλησης πόνου από ένα άτομο σε ένα άλλο με σκοπό απλά την ψυχαγωγία του θύτη.  (stopbullying.gov, 2017).

Δυστυχώς, το φαινόμενο του Διαδικτυακού εκφοβισμού εγκυμονεί σοβαρές επιπτώσεις για την ψυχική υγεία του θύματος, αλλά και του θύτη. Ευρήματα μελετών που συνοψίζονται από τους Τσορμπατζούδη και Αγγελακόπουλο (2012, σελ.89-91) απαριθμούν μια πληθώρα συνεπειών τόσο στο θύτη όσο και στο θύμα διαδικτυακού εκφοβισμού: η έντονη πλήξη της αυτοεκτίμησης, η αναπαραγωγή αρνητικών σκέψεων, η μείωση των κοινωνικών δεξιοτήτων, η ανάπτυξη ενοχικών συναισθημάτων, η αποχή από το σχολείο και οι χαμηλές επιδόσεις σε αυτό, η αλλαγή ενδιαφερόντων, το αίσθημα μοναξιάς και απομόνωσης από το φιλικό και οικογενειακό περιβάλλον, το άγχος, η κατάθλιψη καθώς και το καταφύγιο ακόμη και στην αυτοκτονία είναι μερικές από τις συνηθέστερες συνέπειες σε παιδιά και τους εφήβους

Πέραν των προαναφερθέντων ερευνών, μια σειρά από επιστημονικές μελέτες παρουσιάζουν στατιστικά ευρήματα τα οποία και υπογραμμίζουν τη σημαντική κατά τα τελευταία χρόνια αύξηση του φαινομένου ειδικότερα μετά την άνοδο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (Facebook, Twitter, YouTube, blog, κτλ.). Σύμφωνα με τους Αντωνιάδου και Κόκκινο (2013), ο εκφοβισμός και η παρενόχληση στον κυβερνοχώρο αποτελούν τμήμα της καθημερινότητας παιδιών και εφήβων, με τα δύο φύλα να συμμετέχουν εξίσου αλλά με διαφορετικούς τρόπους εκδήλωσης της επιθετικότητας. Τα αγόρια έχουν μεγαλύτερη ροπή ̟προς φαινόμενα στα οποία εµ̟περιέχεται σωματική βία, ενώ τα κορίτσια τείνουν να χρησιμοποιούν το διαδίκτυο για τη σπίλωση της υπόληψης των θυμάτων τους με στόχο την περιθωριοποίηση τους από την υπόλοιπη ομάδα. Αναφορικά με τη σχέση του διαδικτυακού εκφοβισμού με την ηλικία, η εν λόγω περιγράφεται άριστα με το σχήμα ανεστραμμένου U, μιας και μελέτες έχουν δείξει ότι αυξάνει όταν το άτομο εισέρχεται την εφηβεία, κορυφώνεται στα μέσα αυτής και μετά ακολουθεί φθίνουσα πορεία (Βαφόπουλος, 2012, σελ.61).

Προχωρώντας σε πιο μαθηματικοποιημένα δεδομένα, η έκθεση του EU kids online (Livingstone, Haddon , Görzig & Ólafsson, 2011) μετά από έρευνα που διεξήχθη σε ένα τυχαία επιλεγμένο δείγμα 25,142 παιδιών ηλικίας 9-16 ετών σε 25 ευρωπαϊκές χώρες την Άνοιξη/Καλοκαίρι του 2010, κατέδειξε ότι το 6% των ατόμων ηλικίας 9-16 ετών έχουν πέσει θύμα εκφοβισμού στο διαδίκτυο, με το ποσοστό να αυξάνεται μεταξύ των ηλικιών 11-16 από 8% το 2010 σε 12% το 2014 βάσει της Net Children Go Mobile Report σε συνολικό δείγμα 3,500 συμμετεχόντων ηλικίας 9-16 ετών (Livingstone, Mascheroni, Ólafsson  & Haddon, 2014). Παράλληλα παίρνοντας ενδεικτικά μελέτες ανά τον κόσμο, σύμφωνα με τους Hinduja & Patchin, σε έρευνά τους από το 2007 ως και το 2016 (cyberbullying.org, 2016α) σε ένα δείγμα 15,640 μαθητών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης σε 92 σχολεία της Αμερικής, 27.9% αυτών δήλωσαν ότι ήταν θύμα διαδικτυακού εκφοβισμού ενώ 16% αυτών δήλωσαν ότι έστω και μια φορά είχαν λάβει τη θέση του θύτη. Σε αντίστοιχη μελέτη τους για το 2016 (cyberbullying.org, 2016b), τα ποσοστά διαμορφώνονταν στο 33.8% και 11.5% αντίστοιχα (Ν=5.707) με τις γυναίκες να εμφανίζονται περισσότερο ως θύματα παρά ως θύτες (36.7% vs 30.5%, 10.2% vs 12,7%), ενώ για το ίδιο έτος σε μελέτη 8,850 ατόμων 12-20 ετών στο Ηνωμένο Βασίλειο το 27% των συμμετεχόντων παραδέχτηκαν ότι ήταν θύτες διαδικτυακού εκφοβισμού (ditchthelabel.org,2016)

Στην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια γίνονται σημαντικές προσπάθειες για την καταγραφή του φαινομένου, καθώς και των εκπαιδευτικών και ψυχοκοινωνικών συνεπειών που προκύπτουν από αυτό. Στην προαναφερθείσα έρευνα του EU kids online αναφορικά με την Ελλάδα (N=1000), το ποσοστό των παιδιών ηλικίας 9-16 ετών που έχουν λάβει κακόβουλα ή επιβλαβή μηνύματα μέσω διαδικτύου κυμαίνεται στο 4% ενώ το 2% του συνόλου του δείγματος έχει περάσει και στην αντιπέρα όχθη, αυτή του θύτη (Τσαλίκη, Χρονάκη & Κοντογιάννη, 2012). Σε μια άλλη μελέτη των Γρηγοράκη, Περάκη και Πολίτη (2014), αναφορικά με τον ηλεκτρονικό εκφοβισμό στην παιδική και εφηβική ηλικία και πώς αυτός εκδηλώνεται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, μελετώντας ένα δείγμα 79 μαθητών ηλικίας 11-15 ετών, το 66,3% των συμμετεχόντων δήλωσε πως έλαβε προσβλητικά σχόλια τουλάχιστον μια φορά, σχόλια που αφορούσαν σε ποσοστό 22,4% στην εξωτερική τους εμφάνιση και σε ποσοστό 21,5% στη συμπεριφορά τους. Αποστολείς αυτών των σχολίων ήταν σε ποσοστό 39,4% φίλοι και γνωστοί και σε ποσοστό 20,6% φίλοι χωρίς πρόσβαση στο προφίλ τους. Τέλος, μέσα στο 2015, σύμφωνα με τα στατιστικά της, η Ελληνική Γραμμή Βοήθειας ‘help-line210 6007686’ δέχθηκε 250 αναφορές που αφορούσαν το διαδικτυακό εκφοβισμό, δηλαδή ποσοστό πάνω από το 15% του συνόλου των αναφορών (Saferline.gr, 2016).

Όλα τα ανωτέρω υπογραμμίζουν τη σπουδαιότητα ανάπτυξης μηχανισμών πρόληψης μα και αποτελεσματικής αντιμετώπισης του εν λόγω φαινομένου το οποίο και γιγαντώνεται καθημερινά. Δυστυχώς, λόγω της παγκόσμιας φύσης του διαδικτύου και της απουσίας φυσικών και γεωγραφικών,  είναι πολύ δύσκολο να προσδιοριστεί ο τόπος και ο ακριβής χρόνος τέλεσης των εγκλημάτων που διαπράττονται στον Κυβερνοχώρο, με αρκετά δύσκολη και τη διερεύνηση  και τον  εντοπισμό των δραστών. Επιπροσθέτως, πάρα το γεγονός ότι τόσο σε διεθνές (Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για το Κυβερνοέγκλημα-CETS No. 185, Budapest, 23.XI.2001, σε ισχύ από τις 01.07.2004)και ενωσιακό επίπεδο (Οδηγία 2013/40/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 12ης Αυγούστου 2013 για τις επιθέσεις κατά συστημάτων πληροφοριών και την αντικατάσταση της απόφασης-πλαισίου 2005/222/ΔΕΥ του Συμβουλίου) αλλά και στο Ελληνικό δίκαιο (Ν.4322/2015-ΦΕΚ Α' 42/27-04-2015 & Ν. 4411/2016-ΦΕΚ 142/Α’/03-08-2016) υπάρχει συγκεκριμένο νομοθετικό πλαίσιο ρύθμισης (safeline.gr, 2016), το οποίο δυστυχώς δεν είναι ενιαίο για όλα τα κράτη παγκοσμίως ή τουλάχιστον για τα κράτη που έχουν υπογράψει τη Σύμβαση για το έγκλημα στον κυβερνοχώρο του Συμβουλίου της Ευρώπης με απότοκο την ύπαρξη νομικών κενών που καθιστούν δυσχερή την ποινική αντιμετώπιση κολάσιμων συμπεριφορών τόσο διασυνοριακά όσο και μέσα σε μια επικράτεια.

Για όλα τα ανωτέρω, η πρόληψη, η ενημέρωση και εκπαίδευση καθώς και η έγκαιρη και έγκυρη αντιμετώπιση αυτού του εγκληματικού φαινομένου καθίσταται απαραίτητη και αναγκαία σε ατομικό, κοινωνικό μα και παγκόσμιο επίπεδο. Τρεις βασικοί φορείς είναι οι πυλώνες στήριξης οι οποίοι, με την παροχή σφαιρικής και αποτελεσματικής εκπαίδευσης και ενημέρωσης, μπορούν να αποτελέσουν ανάχωμα της εξάπλωσης του φαινομένου: οι γονείς, οι εκπαιδευτικοί και τα ίδια τα παιδιά/έφηβοι. Οι γονείς από τη μια πλευρά, οφείλουν να ενημερώνονται ανά τακτά χρονικά διαστήματα γύρω από τις νέες τεχνολογίες, ενώ θα πρέπει να αποτελούν το ασφαλέστερο καταφύγιο για τα παιδιά τους που έχουν τυχόν έρθει αντιμέτωπα με το εν λόγω φαινόμενο. Λόγω του ότι ο διαδικτυακός εκφοβισμός παρουσιάζεται επί το πλείστων στο χώρο του σχολείου, οι εκπαιδευτικοί, από την άλλη πλευρά, οφείλουν να είναι σε εγρήγορση για κάθε περιστατικό που υποπέσει στην αντίληψή τους για να μπορέσουν να το αντιμετωπίσουν άρτια με λεπτότητα και αμέριστη υποστήριξη, λειτουργώντας με αυτόν τον τρόπο αποτελεσματικά τόσο σε επίπεδο πρόληψης όσο και σε επίπεδο συνειδητοποίησης του φαινομένου της διαδικτυακής παρενόχλησης με απώτερο στόχο την καταπολέμησή του. Τέλος και τα ίδια τα παιδιά/έφηβοι οφείλουν να είναι υπεύθυνοι χρήστες του διαδικτύου, να δίνουν έμφαση στην ασφάλειά τους, να αναφέρουν περιστατικά κυβερνοεκφοβισμού είτε ως θύματα είτε ως απλοί παρατηρητές σε εξειδικευμένους φορείς και κατάλληλους ειδικούς όπως στη γραµµή βοήθειας του Ελληνικού Κέντρου Ασφαλούς Διαδικτύου (helpline.gr), στη γραµµή καταγγελιών Saferline ή/και στις αρμόδιες Αρχές, όπως η Μονάδα Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος. (safeline.gr, 2016).

Βιβλιογραφία:

Αντωνιάδου, Ν. & Κόκκινος, Κ.Μ., 2013. Κυβερνο-εκφοβισµός και κυβερνο-θυµατο̟οίηση σε ̟παιδιά και εφήβους: Συχνότητα εμφάνισης και ̟παράγοντες επικινδυνότητας. Προσχολική & Σχολική Εκπαίδευση,  2013, 1 (1), σσ. 138-169 

Βαφόπουλος, Μ., 2012.  Αλλάζοντας (με) το Διαδίκτυο. Αλλά Προσοχή στις κακοτοπιές. Σε Τσορμπατζούδης, Χ., Λαζούρας, Λ. & Μπαρκούκης, Β., 2012. Κυβερνοεκφοβισμός στην Ελλάδα: Μια διεπιστημονική προσέγγιση. Αριστοτέλειο πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης – Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα DAPHNE III . Κεφ. 2, σελ 60-61.

Belsey, B., 2004. Cyberbullying: An Emerging Threat to the “Always On” Generation. [pdf Διαθέσιμο σε: http://www.cyberbullying.ca/pdf/Cyberbullying_Article_by_Bill_Belsey.pdf

Bullyingandcyber.net, 2016. Διαφορές μεταξύ κυβερνοεκφοβισμού και παραδοσιακού εκφοβισμού. [online] Διαθέσιμο σε:< http://www.bullyingandcyber.net/el/orismos/>

Γρηγοράκη, Μ., Περάκη, Φ. & Πολίτη Α., 2014. Ηλεκτρονικός εκφοβισμός στην παιδική και εφηβική ηλικία: διερευνώντας το φαινόμενο όπως εκδηλώνεται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Πανελλήνιο Συνέδριο Επιστημών Εκπαίδευσης,Τομ. 2014, σελ 663-672

Cyberbullying.org, 2016a. Summary of Our Cyberbullying Research (2004-2016). [online] Διαθέσιμο σε:< http://cyberbullying.org/summary-of-our-cyberbullying-research>

Cyberbullying.org, 2016b. 2016 Cyberbullying Data. [online] Διαθέσιμο σε:< http://cyberbullying.org/2016-cyberbullying-data>

ditchthelabel.org,2016. The Annual Bullying Survey 2016. [online] Διαθέσιμο σε:< https://www.ditchthelabel.org/research-papers/the-annual-bullying-survey-2016/>

Kids-safety, 2015. 10 Forms of Cyberbullying. [online] Διαθέσιμο σε:< https://kids.kaspersky.com/10-forms-of-cyberbullying/>

Livingstone, S., Mascheroni, G., Ólafsson, K. & Haddon, L. with the networks of EU Kids Online and Net Children Go Mobile, 2014. Children’s online risks and opportunities: Comparative findings from EU Kids Online and Net Children Go Mobile, November. [online] Διαθέσιμο σε: http://eprints.lse.ac.uk/60513/        

Livingstone, S., Haddon, L., Görzig, A., & Ólafsson, K, 2011. Risks and safety on the internet: The perspective of European children. Full findings.  [online] Διαθέσιμο σε: http://eprints.lse.ac.uk/33731/      

Saferline.gr, 2016. Νομοθετικός-Συμβουλευτικός οδηγός για το Cyberbullying. [pdf] Διαθέσιμο σε: http://www.safeline.gr/sites/default/files/Cyberbullying.pdf

Stopbullying.gov, 2017. What is Cyberbylllying. [online] Διαθέσιμο σε:< https://www.stopbullying.gov/cyberbullying/what-is-it/index.html>   

Stopcyberbullying.org, 2010. What is cyberbullying,exactly? [online] Διαθέσιμο σε: http://www.stopcyberbullying.org/what_is_cyberbullying_exactly.html

Τσαλίκη, Λ., Χρονάκη Δ., & Κοντογιάννη, Σ., 2012. Παιδιά και Διαδίκτυο στην Ελλάδα. [pdf] Διαθέσιμο σε:< http://www.lse.ac.uk/media@lse/research/EUKidsOnline/ParticipatingCountries/PDFs/EL-Greek-Kids-Online.pdf>

Τσορμπατζούδης Χ. & Αγγελακόπουλος Γ., 2012. Περιγραφικά δεδομένα κυβερνοεκφοβισμού από σχολεία  της Ελληνικής επικράτειας. Σε Τσορμπατζούδης, Χ., Λαζούρας, Λ. & Μπαρκούκης, Β., 2012. Κυβερνοεκφοβισμός στην Ελλάδα: Μια διεπιστημονική προσέγγιση. Αριστοτέλειο πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης – Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα DAPHNE III . Κεφ. 3, σελ 89-91. 

Willard, N., 2007. Cyberbullying and Cyberthreats: Responding to the challenge of online social aggression, threats, and distress. Champaign, IL: Research Press