Ο ΣΤΟΧΑΣΜΟΣ ΩΣ ΒΑΣΙΚΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΗΓΕΤΗ

Ο πρώτος που εισήγαγε την έννοια του «στοχασμού πάνω στην εμπειρία», ως βασικού μηχανισμού προώθησης της μάθησης και βελτίωσης της πράξης, ήταν ο John Dewey (1933). Εκείνος όμως, που εξέλιξε την έννοια του στοχασμού και ανέπτυξε τη θεωρία και την πράξη της στοχαστικής επαγγελματικής μάθησης ήταν ο Donald Schön με το βιβλίο The Reflective Practitioner (1983). Ο Schön, σε αυτό το βιβλίο, παρουσίαζε ως θεμελιώδες χαρακτηριστικό της επαγγελματικής ειδημοσύνης την ικανότητα του επαγγελματία να στοχάζεται πάνω στην πράξη και να αναπτύσσει θεωρία από αυτή. Το βιβλίο αυτό συνιστούσε κριτική και αμφισβήτηση στο κυρίαρχο τεχνικό-ορθολογικό παράδειγμα της επαγγελματικής γνώσης που εμπίπτει στην επιστημολογία του θετικισμού, σύμφωνα με τον οποίο όλα τα τεχνικά και κοινωνικά προβλήματα μπορούν να γίνουν κατανοητά και να επιλυθούν μέσω της εφαρμογής επιστημονικών αρχών και μεθόδων. Με βάση αυτή την επιστημολογική παραδοχή, η επαγγελματική γνώση δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα σύνολο επιστημονικών θεωριών, αρχών, μεθόδων και τεχνικών, από τα οποία κάθε φορά αξιοποιούνται τα πιο κατάλληλα για την επίλυση προβλημάτων σε ένα συγκεκριμένο πεδίο της ανθρώπινης δραστηριότητας.

Η δημοσίευση του βιβλίου ήλθε σε μία εποχή, κατά την οποία είχε αρχίσει μία έντονη αμφισβήτηση της προσφοράς της επιστήμης και των κοινωνικών επιστημών στη σύγχρονη κοινωνία. Η αμφισβήτηση της επιστήμης συμπορευόταν με μία αυξανόμενη κρίση της εμπιστοσύνης στην αποτελεσματικότητα των επαγγελματιών να συμβάλουν στην επίλυση των ανθρώπινων και κοινωνικών προβλημάτων και συνακόλουθα στην ευημερία της κοινωνίας, στη βάση μίας αφηρημένης εξειδικευμένης γνώσης. Τα μετανεωτερικά χαρακτηριστικά του απρόβλεπτου, της απροσδιοριστίας του μέλλοντος και του ταραχώδους στην επαγγελματική δραστηριότητα, υποστήριζε ο Schön, καθιστούν ανεφάρμοστη τη δεδομένη επαγγελματική γνώση. Ο Schön εξηγούσε ότι ο θετικισμός μπορεί να αντεπεξέρχεται μόνο σε απλά προβλήματα, ενώ αποστασιοποιείται από το πώς της επαγγελματικής πράξης που οδηγεί στην επίλυση των προβλημάτων. Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί σύμφωνα με τον Schön και το οποίο επιχειρεί ο ίδιος στον Στοχαστικό Επαγγελματία είναι μία «επιστημολογία της πράξης» ή πιο ορθά μία επιστημολογία επαγγελματικής δημιουργικότητας, η οποία ενυπάρχει στις δημιουργικές, διαισθητικές και επιδέξιες διαδικασίες, που ορισμένοι ικανοί επαγγελματίες φέρνουν σε καταστάσεις αβεβαιότητας, αστάθειας, μοναδικότητας και σύγκρουσης αξιών. Κατά τον Schön, η επαγγελματική ειδημοσύνη εδράζεται σε εκείνους τους επαγγελματίες που επιδεικνύουν δημιουργικότητα και δεξιοτεχνία στην επαγγελματική τους πράξη (η οποία κατά τον Schön, είναι περισσότερο τέχνη παρά εφαρμοσμένη θεωρία), προκειμένου να επιλύσουν καινοφανή προβλήματα. Αυτή η δημιουργικότητα περιγράφεται μέσα από την παρουσίαση κρίσιμων περιστατικών ή περιπτώσεων και αναδεικνύεται με σαφήνεια στον σχεδιασμό, την επίλυση και τον προσδιορισμό των προβλημάτων. Η δημιουργικότητα συνοδεύεται από τη διαισθητική ικανότητα του επαγγελματία να εννοιολογεί εκ νέου μία κατάσταση ή να αναπλαισιώνει και να «μετονομάζει» το πρόβλημα. Η δημιουργικότητα και η διαισθητική ικανότητα τον βοηθά να αναπτύσσει ρεπερτόρια λύσεων.

Η  επίδειξη δημιουργικότητας και η επίλυση καινοφανών προβλημάτων από τον επαγγελματία έχουν ως βασικό μηχανισμό τον στοχασμό. Ο «στοχασμός στην εμπειρία» ή η «στοχαστική σκέψη» έχει συνήθως ως αφετηρία ένα κρίσιμο επεισόδιο, μία προβληματική κατάσταση, η οποία χαρακτηρίζεται από αβεβαιότητα, αμηχανία ή αμφιβολία και υποχρεώνει το άτομο να εξηγήσει την κατάσταση και να ψάξει πιθανές λύσεις. Αυτό είναι και το πρώτο στάδιο της στοχαστικής σκέψης, το οποίο ακολουθείται από άλλα τέσσερα. Το επόμενο στάδιο στην ακολουθία είναι η προσεκτική εξέταση της φύσης του προβλήματος και ο προσδιορισμός του βαθμού δυσκολίας του. Κατόπιν, το άτομο με επαγωγικούς συλλογισμούς καταλήγει σε μία πιθανή εξήγηση ή πιθανή λύση για το πρόβλημα, την οποία στη συνέχεια εξετάζει ορθολογικά ως προς τις επιπτώσεις της, τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά της. Τέλος, εξετάζει τις υποθέσεις που προκύπτουν με εμφανή ή φανταστική δράση για να διαπιστώσει αν υπάρχουν πραγματικά οι συνθήκες που απαιτούνται από τις προτεινόμενες εξηγήσεις ή αν οι προτεινόμενες λύσεις δίνουν πραγματικά τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Σε όλα αυτά τα στάδια είναι απαραίτητη η κριτική σκέψη, που αμφισβητεί τις παραδοχές και αναζητεί εναλλακτικές. Έτσι λοιπόν, η πιο σημαντική ικανότητα (competence) που χρειάζονται οι επαγγελματίες για να επιδεικνύουν δημιουργικότητα και να επιλύουν τα προβλήματα που συναντούν στην επαγγελματική πράξη είναι ο «στοχασμός στην εμπειρία».

Ο Schön έρχεται λοιπόν, να συμπληρώσει τον Dewey, αποκαλύπτοντας εύγλωττα πώς λειτουργεί ο μηχανισμός του στοχασμού. Ο στοχασμός συγκεκριμένα, λαμβάνει χώρα μέσω της «διπλής όρασης», η οποία είναι μία ικανότητα του επαγγελματία να εστιάζει πάνω στο τι γίνεται και να το παρατηρεί σα να ήταν από απόσταση. «Μέσα από τον στοχασμό», υποστηρίζει ο Schön, «ο επαγγελματίας μπορεί να φέρει στην επιφάνεια και να κρίνει τις σιωπηρές κατανοήσεις που έχουν αναπτυχθεί γύρω από τις επαναλαμβανόμενες εμπειρίες μίας εξειδικευμένης πράξης και μπορεί να βγάλει νέο νόημα από τις καταστάσεις της αβεβαιότητας ή της μοναδικότητας που μπορεί να έχει επιτρέψει στον εαυτό του να βιώσει». «Ο επαγγελματίας μπορεί να στοχάζεται πάνω στους σιωπηρούς κανόνες και τις αξιολογικές εκτιμήσεις που υποκρύπτονται στις κρίσεις του, μπορεί να στοχάζεται πάνω στο συναίσθημα για μια κατάσταση που τον έχει οδηγήσει να υιοθετήσει μία συγκεκριμένη πορεία δράσης, στον τρόπο με τον οποίο έχει πλαισιώσει το πρόβλημα που προσπαθεί να λύσει ή πάνω στον ρόλο που έχει κατασκευάσει για τον εαυτό του μέσα σε ένα μεγαλύτερο θεσμικό πλαίσιο». Γενικά, ο στοχασμός είναι η ικανότητα να βλέπει καθαρά κάποιος τον εαυτό του μέσα σε μία κατάσταση και να γνωρίζει τον βαθμό επιρροής της προσωπικής του ερμηνείας, της θέσης και της δράσης μέσα σε μία συγκεκριμένη κατάσταση ή πλαίσιο. Ο στοχασμός οδηγεί έτσι τον επαγγελματία στην αυτογνωσία. Με άλλα λόγια, ο στοχασμός συνιστά μία βασική μεταγνωστική ικανότητα, καθώς με αυτόν ελέγχονται οι διαδικασίες σκέψης του επαγγελματία ως κρίσιμη προϋπόθεση για ορθή λήψη αποφάσεων. Μέσω του στοχασμού, ο επαγγελματίας γίνεται ερευνητής στο πλαίσιο της πράξης, ικανός να υπερβεί την καθιερωμένη θεωρία και να αναπτύξει μία νέα θεωρία για τη μοναδική περίπτωση. Γι’ αυτό και η επαγγελματική εργασία γίνεται μία δημιουργική δραστηριότητα, κατά την οποία ο επαγγελματίας δεν εφαρμόζει απλώς ορθολογικά την εξειδικευμένη γνώση, αλλά προσδιορίζει τα προβλήματα και δημιουργεί νέα γνώση και τεχνική που στηρίζει την πράξη.

Εκτός από τον «στοχασμό μέσα στη δράση» (reflection-in-action) υπάρχει και ο «στοχασμός πάνω στη δράση» (reflection-on-action), ο οποίος εμφανίζεται ύστερα από την εκτέλεση της δράσης και συνιστά μία ανασυνθετική πνευματική επισκόπηση. Ο επαγγελματίας επιστρέφει στην προβληματική κατάσταση, αναπλαισιώνει το πρόβλημα, αναταξινομεί τα γεγονότα, σκέφτεται εναλλακτικές λύσεις και τις συνέπειές τους, αξιολογεί την εκτέλεση και επιδιώκει τελικά να βγάλει γενικεύσιμα συμπεράσματα.

Η επίλυση προβλημάτων, σύμφωνα με τον Schön, στηρίζεται επίσης, στη χρήση μιας μορφής άρρητης γνώσης, μίας ικανότητας που την αποκαλεί «γνωρίζειν στη δράση» (knowing in action), η οποία αποδίδει τα προσδοκώμενα αποτελέσματα. Αυτή η άρρητη γνώση ενυπάρχει σε ενέργειες, αναγνωρίσεις και κρίσεις που ο επαγγελματίας εκτελεί αυθόρμητα, την οποία ωστόσο, δεν μπορεί να την εκφράσει ή να την εξετάσει συνειδητά πριν ή κατά τη διάρκεια της εκτέλεσης. Αυτή η άρρητη γνώση, που ενδυναμώνεται και αυτοματοποιείται μέσω της επανάληψης, αφορά τόσο σε περιπτώσεις που ο επαγγελματίας είχε επίγνωση των κατανοήσεων, οι οποίες εσωτερικοποιήθηκαν στο αίσθημα για την ουσία της πράξης, όσο και σε περιπτώσεις όπου δεν υπήρχε καμία επίγνωση αυτών.

Ο Schön στο βιβλίο του Educating the Reflective Practitioner (1987) συνεχίζει την ανάπτυξη της θεωρίας του και ολοκληρώνει την ερμηνεία του. Αναφέρει ότι ο στοχασμός ξεκινά σε προβληματικές καταστάσεις, που δείχνουν ότι χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής. Πυροδοτείται από ένα απροσδόκητο αποτέλεσμα ή μία αίσθηση ανησυχίας ότι κάτι δεν πάει καλά. Ο Schön καταγράφει ως κύρια χαρακτηριστικά του στοχασμού στη δράση τα ακόλουθα:

α) είναι σε κάποιο βαθμό συνειδητός, παρά το γεγονός ότι δεν χρειάζεται να διατυπωθεί με λέξεις,

β) αμφισβητεί τη δομή παραδοχών του γνωρίζειν στη δράση, το σκεπτικό που μας οδήγησε σε μία συγκεκριμένη λύση για να καταλήξει στην αναδόμηση των στρατηγικών δράσης, των κατανοήσεων των φαινομένων ή των τρόπων πλαισίωσης των προβλημάτων και

γ) οδηγεί στον πειραματισμό επί τω έργω, δηλαδή τη δοκιμή νέων ενεργειών για να ερευνηθούν τα πρόσφατα παρατηρούμενα φαινόμενα, να ελεγχθούν οι αποπειρώμενες κατανοήσεις τους ή να επιβεβαιωθούν οι κινήσεις που επιλέχθηκαν για την αλλαγή των πραγμάτων προς το καλύτερο.

Η ιδέα του στοχαστικού επαγγελματία βρήκε πεδίο εφαρμογής και στη σχολική διοίκηση, στην προσπάθεια να επιτευχθεί η σχολική αποτελεσματικότητα. Οι παραδοχές που διέπουν τη σύνδεση της έννοιας του στοχαστικού επαγγελματία με τον διευθυντή στο πλαίσιο της σχολική αποτελεσματικότητας έχουν να κάνουν με την πεποίθηση ότι ο στοχασμός μέσα στη δράση και πάνω στη δράση οδηγεί στην επίτευξη της βέλτιστης λύσης στα προβλήματα που ανακύπτουν στη διοικητική και εκπαιδευτική διαδικασία, ενώ φαίνεται να έχει θετική επίδραση στην ελαχιστοποίηση της επανάληψης των λαθών. Άλλη βασική παραδοχή, που επιβάλλει τον στοχασμό ως πρακτική για τους διευθυντές σχολικών μονάδων, είναι η αυξημένη ασάφεια και πολυπλοκότητα του ρόλου που πολλές φορές τους οδηγούν σε αποτυχία στο έργο τους. Τα σύγχρονα χαοτικά και σύνθετα περιβάλλοντα απαιτούν την εξέταση και τη γνώση, μέσω της στοχαστικής πρακτικής, των κρίσιμων κοινωνικών και θεσμικών δυνάμεων που επηρεάζουν το περιβάλλον τους, καθώς και την εξέταση των προθέσεων των ίδιων των διευθυντών και των συνακόλουθων ενεργειών τους. Εντέλει, ο στοχασμός βοηθάει τους διευθυντές να επεκτείνουν τη γνωστική τους βάση, να γίνουν αυτόνομοι, ειδήμονες στη σκέψη, να βελτιώσουν τις ενέργειές τους και να καταστούν ικανοί λύτες προβλημάτων.

Η θεμελιώδης πρακτική του στοχαστικού διευθυντή έγκειται στο ότι αναπτύσσει ένα συνεργατικό πλαίσιο, από το οποίο αντλεί συμβουλές και επαγγελματική γνώση από τους άλλους. Τα χαρακτηριστικά δε, της στοχαστικής του ικανότητας είναι η έλλειψη δογματικής βεβαιότητας, η προθυμία για ανοχή της ασάφειας, ο υγιής σκεπτικισμός, η ικανότητα χρήσης αφηρημένων εννοιών, η αξιακή θέαση του εαυτού στον κόσμο, η επίγνωση των διλημμάτων, των εντάσεων, των ασαφειών και των αντιθέσεων και η αίσθηση του «γίγνεσθαι» του εαυτού και της ιστορίας που συνεχίζεται. Επειδή έχει επικρατήσει ότι όλα αυτά τα χαρακτηριστικά του στοχαστικού διευθυντή μαζί με την ίδια τη διαδικασία του στοχασμού μεταβιβάζονται μέσω της κατάρτισης, ο στοχασμός πάνω στην εμπειρία θεωρείται πλέον sine qua non όρος της δια βίου μάθησης για εκπαιδευτικούς και διευθυντές σχολικών μονάδων.