ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΙΚΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ

Χαιρετίζουμε τὴν πρωτοβουλία ἀνάδειξης καὶ προβολῆς, ἀπὸ τὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν, τοῦ Ἑλληνικοῦ Πολιτισμοῦ, μέσω μιᾶς διαδικτυακῆς - διαδραστικῆς πλατφόρμας εἰκονικῶν ξεναγήσεων σὲ προορισμοὺς ἀνὰ τὴν Ἑλλάδα (www.YouGoCulture.com). Διαπιστώνοντας στὶς προθέσεις τῶν ὑπευθύνων νὰ περιλάβουν στοιχεῖα ἀπὸ τὴν ὅλη παράδοσή μας καὶ τὴν σύγχρονη πραγματικότητα, θελήσαμε, ἀναδημοσιεύοντας μιὰ παλιότερη σχετικὴ εἰσήγησή μας, νὰ τονίσουμε τὴν ἀξία τῆς καλλιέργειας ἑνὸς πνεύματος προσεγγίσεως τῶν τόπων αὐτῶν, ἀντάξιου τῆς ἱερότητας καὶ τῆς γοητείας τους.
 

 

Ἂν ἀναφερθοῦμε στὴν ὁρολογία μὲ τὴν ὁποία ἐπιχειρεῖται ἀπὸ τοὺς ὁμιλητές τοῦ παρόντος συνεδρίου ἢ ἄλλους ἐρευνητὲς νὰ προσδιορισθεῖ καὶ νὰ ἀναλυθεῖ τὸ περιεχόμενο τοῦ ἐν ἐξελίξει εὐρισκομένου Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου, βρισκόμαστε μπροστὰ σὲ ὅρους ὅπως: προσκυνηματικὲς περιηγήσεις, ἱερὲς ἀποδημίες, προσκύνημα, προσκυνηματικὲς ἐκδρομές, προσκυνηματικὸς προορισμός, θρησκευτικὸς τουρισμός, προσκυνηματικὸς τουρισμός, προσκυνηματικὸ πνεῦμα. Κύριο ἐπαναλαμβανόμενο στοιχεῖο «ἐπιθετικοῦ» ἢ «οὐσιαστικοῦ» χαρακτήρα ἢ καὶ συνδυασμοῦ αὐτῶν τῶν δύο εἶναι τὸ οὐσιαστικὸ προσκύνημα ἢ τὸ ἐπίθετο προσκυνηματικὸς, μία λέξη ποὺ ὡς ἐπίθετο ἀγνοεῖ καὶ τὸ Λεξικὸ τοῦ συναδέλφου Γ. Μπαμπινιώτη στὴν πρώτη του ἔκδοση (1998, σ. 1510), ἐνῶ τὴν υἱοθετεῖ στὴν δεύτερη ἐμπλουτισμένη ἔκδοσή του (Β΄ ἀνατύπωση, 2005, σ. 1493). Βλέπετε, ἡ γλώσσα μας ἐμπλουτίζεται καὶ προσλαμβάνει, ἀποδίδοντας στὰ ἑλληνικὰ ξενόγλωσσους ὅρους, ὅπως στὴν προκειμένη περίπτωση (pilgrimage tourism).

 

Ἐκεῖνο ποὺ πρυτανεύει καὶ πρέπει νὰ τονισθεῖ εἶναι μία οὐσιαστικὴ στάση τοῦ ἀνθρώπου νὰ ἐκλάβει τὸν ἑαυτό του ὡς προσκυνητή. Ὄχι σὰν ἕναν ὁποιοδήποτε περιηγητὴ ἢ ἁπλῶς τουρίστα, κατὰ τὴν σύγχρονη ἐκδοχὴ τοῦ μετακινουμένου πρὸς τέρψη, ἀνάπαυση καὶ ψυχαγωγία ἀτόμου. Θὰ πρέπει νὰ δεχθοῦμε ὅτι στὴ βάση μιᾶς προσκυνηματικῆς περιηγήσεως ὑπάρχει πάντοτε ἡ ἰδέα τοῦ ταξιδιοῦ, τῆς μετακίνησης. Ὁ ἄνθρωπος, μετακινούμενος ἀπὸ τὴν αὐγὴ τῆς ἀνθρωπότητος καὶ ἐγκαθιστάμενος κάπου μόνιμα, ἀναζητεῖ σὲ λίγο ἄλλη γῆ καὶ ἄλλα μέρη. Πιστεύει ὅτι κάπου ἀλλοῦ τὸν περιμένουν καλλίτερες συνθῆκες καὶ ἐλπίζει ὅτι πηγαίνοντας ἐκεῖ θὰ τὶς συναντήσει καὶ θὰ διευκολυνθεῖ στὴ ζωή του. Δὲν ἐπιθυμῶ σ’ αὐτὴ τὴν εἰσήγησή μου νὰ κάνω μία ἐπισκόπηση τῆς πορείας τοῦ ἀνθρώπου ὡς ὁδίτη (homo viator) καὶ ταξιδευτή. Ἁπλᾶ, ἐπεσήμανα μία κρυφὴ ἢ καὶ φανερὴ ἐπιθυμία ἐκείνου, ποὺ ἀναλαμβάνει μία ἔξοδο ἀπὸ τὸν τόπο του, γιὰ νὰ συναντήσει κάτι διαφορετικὸ ἀπὸ τὸ οἰκεῖο ποὺ γνωρίζει, μία ἀπάντηση σὲ μία προσδοκία ποὺ τὸν ὑποκινεῖ νὰ φύγει.

 

Μία προσκυνηματικὴ περιήγηση, ἕνα ταξίδι γιὰ προσκυνηματικοὺς λόγους διαφέρει ἀπὸ ἄλλες συνήθεις μετακινήσεις: κατακτητικές, ἐμπορικές, οἰκονομικές, μεταναστευτικές, ἐπιστημονικὲς κ.ἄ. Ἡ περιήγηση αὐτὴ ἔχει γιὰ προορισμὸ ἕνα τόπο μὲ θρησκευτικὴ σημασία. Ἕνα σημεῖο γῆς ποὺ μπορεῖ νὰ σὲ ἀπο-γειώσει, νὰ σὲ φέρει δηλαδὴ σὲ ἐπαφὴ μὲ μία ἄλλη πραγματικότητα, ποὺ δὲν περιορίζεται σ’ αὐτὰ πού σοῦ προσφέρουν οἱ πέντε αἰσθήσεις σου. Εἶναι ἕνας τόπος, ὁ ὁποῖος καὶ ὅταν τὸν φθάσεις ὡς προορισμὸ σὲ παραπέμπει κάπου ἀλλοῦ.

 

Καὶ ἀκριβῶς, αὐτὸ εἶναι ποὺ ἐπιδιώκει ὁ «προσκυνητής», ὅταν ἐπισκέπτεται ἱερὰ προσκυνήματα, ἐκκλησίες ὅπου ὑπάρχουν θαυματουργὲς εἰκόνες καὶ ἅγια λείψανα, μοναστήρια καὶ ἡσυχαστήρια, ἁγιάσματα, τόπους ποὺ συγκεντρώνουν θρησκευτικὲς μνῆμες, μικρὰ ξωκκλήσια ποὺ πανηγυρίζουν· ἀκόμα πρόσωπα, ποὺ ἡ φήμη τους ἔχει ξεπεράσει τὴν τοπικὴ ἐμβέλεια καὶ ἑλκύουν ἀπὸ παντοῦ ἀνθρώπους, ποὺ ἐπιζητοῦν ἀνάπαυση σώματος καὶ ψυχῆς. Εἶναι ἀναγκαῖο νὰ μὴ ξεχνᾶμε τὸν σκοπὸ γιὰ τὸν ὁποῖο ξεκινοῦν οἱ ἄνθρωποι σ’ αὐτὲς τὶς περιοδεῖες.

Ὁ σκοπὸς αὐτὸς, συνειδητὰ ἢ ἀσυνείδητα, περικλείει τὶς περισσότερες φορὲς τὴν ὑπέρβαση τῆς καθημερινότητας, ψυχικὴ ἀνάταση καὶ κατάνυξη, συνάντηση μὲ μιὰν ἄλλη πραγματικότητα, προσδοκία παρακλήσεως, ἀναζήτηση τοῦ προσωπικοῦ καὶ σὲ περιπτώσεις ὁμαδικοῦ - μαζικοῦ τουρισμοῦ. Ἐκεῖ εἶναι δυνατὸν νὰ ἀπολαύσουν πνευματικὴ θεραπεία, ν’ ἀναγεννηθοῦν σωματικὰ καὶ ψυχικά, ν’ ἀποκτήσουν ψυχοσωματικὴ εὐεξία καὶ δύναμη γιὰ ν’ ἀντιμετωπίσουν εὐθύνες καὶ δυσκολίες γιὰ ὅταν ἐπιστρέψουν.

 

Αὐτοὶ λοιπὸν οἱ τόποι συνιστοῦν «σημεῖα» ποὺ ἐντάσσονται σὲ μία «πνευματικὴ γεωγραφία», τὰ ὁποία ὅταν ἑνωθοῦν μεταξύ τους, χαρτογραφοῦν ὁδοιπορικὰ προσκυνηματικοῦ τουρισμοῦ, ὑποβάλλουν σχέδια γιὰ εὐσεβεῖς, ἱερὲς ἀποδημίες καὶ ὁδοιπορίες.

 

Θὰ πρέπει ἀσφαλῶς σὲ αὐτὸ τὸ σημεῖο νὰ τονίσουμε ὅτι αὐτὴ ἡ πνευματικὴ ὠφέλεια, γιὰ τὴν ὁποία μιλήσαμε, δὲν εἶναι ἀπροϋπόθετη. Δὲν ἀρκεῖ ὁ τόπος, ἀκόμη καὶ ὁ ἁγιασμένος τόπος, γιὰ νὰ σοῦ δώσει τὰ ὀφέλη ποὺ περιμένεις. Εἶναι ὁ τρόπος, μὲ τὸν ὁποῖο προσεγγίζεις αὐτὰ τὰ μέρη. Εἶναι ἡ προετοιμασία, ἡ ὁποία ἔχει προηγηθεῖ, γιὰ νὰ πλησιάσεις τὰ προσκυνήματα. Κι ἂν σκοπός σου εἶναι στὰ ἰδιαίτερα αὐτὰ μέρη νὰ πλησιάσεις μ’ ἕναν ἰδιαίτερο τρόπο τὸν Θεὸ, πρέπει νὰ λάβεις ὑπόψη σου τὴν προειδοποίηση τοῦ ἴδιου του Κυρίου μας, ὁ Ὁποῖος στὸν ἐμπνευσμένο διάλογό Του μὲ τὴν Σαμαρείτιδα, στὸ κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγέλιο, ἀπομακρύνει τὸν κίνδυνο μιᾶς ἀπόλυτης καὶ ἀποκλειστικῆς τοπολογικῆς προσκυνήσεως τοῦ Θεοῦ Πατέρα.

«Πίστεψέ με γυναίκα, ὅτι ἔρχεται ὤρα ποὺ οὔτε εἰς τὸ ὄρος τοῦτο οὔτε εἰς τὰ Ἱεροσόλυμα θὰ λατρεύετε τὸν Πατέρα. Ἀλλ’ ἔρχεται ὥρα, καὶ μάλιστα ἦλθε ἤδη, ποὺ οἱ ἀληθινοὶ προσκυνηταὶ θὰ λατρεύσουν τὸν Πατέρα πνευματικὰ καὶ ἀληθινά, διότι τέτοιοι θέλει ὁ Πατέρας νὰ εἶναι ἐκεῖνοι ποὺ τὸν λατρεύουν» (Ἰωάννου 4, 21, 23).

 

Ὁ λόγος αὐτὸς τοῦ Κυρίου αἴρει τὴν ἀποκλειστικότητα, τὸ ἐκεῖ καὶ μόνον, ὄχι τὴν ὠφελιμότητα ἑνὸς τόπου ἁγιασμένου γιὰ τοὺς ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ προσκυνητές.

 

Ἁγιασμένοι τόποι
 

Γι’ αὐτοὺς τοὺς τόπους, ὁ μακαριστὸς Μητροπολίτης Ρεθύμνης καὶ Μυλοποτάμου κ. Θεόδωρος, σὲ πρόλογό του στὸ βιβλίο τοῦ τότε Ἀρχιμανδρίτου -τώρα Μητροπολίτου Ρεθύμνης καὶ Μυλοποτάμου- κ. Ἀνθίμου Συριανοῦ, Παναγία Χαρακιανή, τὸ Ἱερὸ προσκύνημα τοῦ Μυλοποτάμου, διατύπωνε τὴν ἄποψη:
«…ὑπάρχουν τόποι ἐξαγιασθέντες μὲ τὸν σύνδεσμόν των μετὰ γεγονότων ἢ προσώπων ἱερῶν, οἱ ὁποῖοι ἀποτελοῦν μέσα ἀναφορᾶς πρὸς τὸν Θεὸν καὶ τᾶς ὑπερβατικάς πραγματικότητας, χῶρον συναντήσεως δυὸ ἤ τριῶν πιστευόντων ἀνθρώπων, ὅπου ἐν μέσῳ αὐτῶν κατὰ τὴν διαβεβαίωσιν τοῦ Κυρίου εἶναι Ἐκεῖνος παρών, καὶ συγχρόνως ἔτσι καθίστανται ἡ πρώτη βαθμὶς μιᾶς νοητῆς καὶ εὐλογημένης κλίμακος πνευματικῶν ἀναβάσεων».

 

Συναφεῖς εἶναι καί οἱ ἐμπειρίες τοῦ μακαριστοῦ Γέροντος Πορφυρίου (Μπαϊρακτάρη, 1906-1991), ὁ ὁποῖος ἦταν ἕνας ἀπό τούς κύριους ἐμπνευστές τῆς ἔρευνάς μου, πού φέρει τόν τίτλο «Πνευματική Γεωγραφία». Ἀξίζει νά ἀναφερθοῦμε στή μαρτυρία τοῦ Κλείτου Ἰωαννίδη, (Ὁ Γέρων Πορφύριος, Ἀθῆναι 1993, σ. 94):

«Μᾶς ἔλεγε ὁ Γέρων ὅτι ὁσάκις πῆγε σέ ἁγιασμένους χώρους, ὅπως εἶναι τό ὄρος Σινᾶ, τό Σπήλαιο τῆς Ἀποκαλύψεως στή νῆσο Πάτμο ἤ τά Ἱεροσόλυμα, αἰσθανόταν ἀπερίγραπτα βιώματα. Πάντοτε τόνιζε ὅτι ὑπάρχει ἁγιασμός τῶν τόπων, ὅτι οἱ τόποι εἶναι διαποτισμένοι ἀπό τή χάρη τοῦ Θεοῦ. Μᾶς ἔλεγε χαρακτηριστικά ὅτι, ὅταν ἀγωνιζόταν σέ κάποιο μέρος, προκειμένου νά φτάσει σέ μιά πνευματική κατάσταση μέ τήν προσευχή, χρειαζόταν λ.χ. ἑνός τετάρτου ἤ μισῆς ὤρας ἀγώνα. Ἀλλά ὅταν αὐτό γινόταν σέ ἁγιασμένο τόπο, τά πράγματα ἦταν διαφορετικά. “Μπαίνω γιά παράδειγμα”, μᾶς ἔλεγε “μέσα σ’ ἕνα ἅγιο σπήλαιο, ὅπως τό σπήλαιο τοῦ ἁγίου Νήφωνος ἤ τοῦ ἁγίου Νείλου στό Ἅγιον Ὄρος ἤ στό Σπήλαιο τῆς Ἀποκαλύψεως· καί δέν προλαβαίνω ν’ ἀρχίσω νά προσεύχομαι καί ἀμέσως ὁ ἁγιασμένος χῶρος μέ ἀνεβάζει στά ὕψη“».

 

Ὁ ἅγιος Ἰωάννης τῆς Κλίμακος ἀναγνωρίζει τὴν τοποθεσία ὡς βοηθητικὴ γιὰ τὴν κατάνυξη:

«Πολλὲς φορὲς ὁδηγεῖ τὸν νοῦ μας σὲ κατάνυξι καὶ ἡ τοποθεσία ποὺ μένομε καὶ ἡ θέα ποὺ ἔχει. Ἂς σὲ πείσουν γι’ αὐτὸ ὁ Κύριος, ὁ Ἠλίας καὶ ὁ Ἰωάννης, οἱ ὁποῖοι προσεύχονταν κατὰ μόνας (σὲ διαλεγμένους ἐρημικοὺς τόπους)».

 

Ἡ γῆ, κατά παράδοξο τρόπο, ἁγιάζεται μὲ τὰ συρόμενα βήματα τῶν Ἁγίων Του καὶ ἐμεῖς, ἀκολουθοῦντες τὰ βήματα αὐτὰ σὲ ταξίδια προσκυνηματικὰ, μετέχουμε στὴν ἀκολουθία τοῦ Ἰησοῦ κατὰ τὸ «ὅστις θέλει ὀπίσω μου ἐλθεῖν ἀράτω τὸν σταυρὸν αὐτοῦ καὶ ἀκολουθείτω μοι». Τὰ ταξίδια αὐτὰ μπορεῖ νὰ εἶναι καὶ κοπιαστικά, νὰ σὲ κάνουν νὰ μοχθεῖς. Δὲν εἶναι ταξίδια ἀναψυχῆς, ἀσχέτως ἂν σὲ ἀναπαύουν καὶ τελικὰ σὲ θεραπεύουν καὶ σὲ σώζουν. Εἶναι ταξίδια, ποὺ ἀκολουθοῦν το καλοτάξιδο πλοῖο τῆς Ἐκκλησίας ποὺ χαρακτηρίζεται ὡς «εὔπλους ναῦς». Ἡ ψυχή μας κάνει τότε πανιά… Γίνεται γοργοτάξιδο σκαρὶ σὲ ὅλα τὰ μήκη καὶ πλάτη.

 

Αὐτὰ τὰ ὀλίγα νομίζω ὅτι ἀρκοῦν θεολογικὰ γιὰ νὰ θεμελιώσουν τὴν τιμὴ ποὺ ὀφείλουμε στοὺς ἁγιασμένους τόπους καὶ τὰ ὀφέλη ποὺ ἀποκομίζουμε, ὅταν φθάνουμε σεμνὰ καὶ ταπεινὰ ὡς προσκυνητὲς μὲ βαθειὰ συναίσθηση τῆς «ἱερότητας» τοῦ τοπίου. Μὴ ξεχνᾶμε ὅτι «τοῦ Κυρίου ἡ γῆ καὶ τὸ πλήρωμα αὐτῆς» (Ψαλμὸς 23,1)

 

Ὡς προσκυνητὴς, ὁ ἄνθρωπος μπαίνει σὲ νέες περιπέτειες, προσπαθώντας νὰ πορευτεῖ σὲ δρόμους θεραπευτικοὺς γιὰ νὰ θεραπεύσει βαθειὲς ἀνθρώπινες ἀνάγκες του. Ἡ στάση σεβασμοῦ, μὲ τὴν ὁποία πλησιάζουμε τόπους καὶ πρόσωπα, κάνει νὰ ἀναδυθοῦν μὲ ἕνα καινούριο ἐντελῶς νόημα. «Κοινοὶ τόποι» ποὺ γίνονται ξεχωριστοί. Ὄχι μόνο γιατί ἐγὼ τοὺς εἶδα καὶ τοὺς ξεχώρισα. Κι αὐτὸ μπορεῖ νὰ συμβεῖ. Ἀλλὰ, γιατί ἄλλοι, πρὶν ἀπὸ ἐμένα, ἔζησαν σ’ αὐτοὺς καὶ τοὺς ξεχώρισε ἡ παρουσία τους. Τόποι, ποὺ γαληνεύει ἡ ψυχή μας, ὅταν τοὺς πλησιάσουμε. Ἡ ἀνθρώπινη παρουσία δέθηκε μαζί τους καὶ ἀναδύεται.

 

Ὅσα ἀναφέρθηκαν στοιχειοθετοῦν τὶς προϋποθέσεις, μὲ τὶς ὁποῖες ὀφείλει ὁ προσκυνητὴς πρέπει νὰ πλησιάζει τὰ προσκυνήματα. Εἶναι αὐτὸ ποὺ μποροῦμε νὰ χαρακτηρίσουμε ὡς προσκυνηματικὸ πνεῦμα καὶ στάση προσκυνηματική.

 

Νομίζω, ὅτι εἶναι πολύ βοηθητικό γιά τήν περίπτωση πού μᾶς ἀφορᾶ, νά ἐγκύψουμε στήν ἔννοια τῆς στάσεως καί νά ὁρίσουμε τή στάση ὡς μία ὁλική διαγωγή, πού κινητοποιεῖ ὁλόκληρο τόν ἄνθρωπο καί ἀποτελεῖ σύνθεση πλήθους λειτουργιῶν. Οἱ γνωστικές, συναισθηματικές καί βουλητικές λειτουργίες ὀργανώνονται σ΄ αὐτήν σέ μία πολύπλοκη δομή. Μποροῦμε νά ποῦμε, ὅτι ἡ στάση ἔχει τίς ρίζες της στήν προσωπικότητα, ἡ ὁποία εἶναι δυνατόν νά ὁρισθεῖ ὡς τό σύνολο τῶν στάσεων ἑνός ἀτόμου.

 

Ἡ στάση ἀναφέρεται πάντοτε σέ πρόσωπα ἤ πράγματα καί εἰσάγει τό ἄτομο σέ σχέση μέ αὐτά, τό προδιαθέτει εὐνοϊκῶς ἤ δυσμενῶς καί ἐκφράζεται μέ λόγια καί ἔργα. Ἐνέχει δέ πάντοτε, γνώση, διάθεση εὐνοϊκή ἤ δυσμενῆ καί δράση, ἤ μᾶλλον προετοιμάζει, προδιαθέτει γιά μία ἐνέργεια καί συμπεριφορά. Ἀπό αὐτά πού ἀναφέραμε, εὔκολα συμπεραίνεται ὁ κοινωνικός χαρακτήρας τῆς στάσεως, ἡ σχέση δηλαδή ἀναφορᾶς πρός τό ἀντικείμενο, πρόσωπο ἤ πρᾶγμα, τοῦ ὁποίου προϋποθέτει ἀσαφῆ τουλάχιστον στήν ἀρχή γνώση, ἡ ὁποία ὅμως τείνει νά καταστεῖ σαφέστερη καί καθαρότερη.

 

Ἔναντι αὐτοῦ τοῦ ἀντικειμένου, τό ἄτομο διατίθεται νά ἐπιδείξει ὁρισμένη συμπεριφορά, θετική ἤ ἀρνητική, εὐνοϊκή ἤ δυσμενῆ. Ὁπωσδήποτε, ἡ στάση ἀποτελεῖ μία δυναμική δομή, μία ἐξελικτική, ὑποκείμενη σέ παραλλαγές ἰσορροπία. Χαρακτηρίζεται ἀπό μία σταθερότητα καί εὐρύτητα ἀνταλλαγῶν μέ τό περιβάλλον. Θά πρέπει ἐπίσης νά γνωρίζουμε ὅτι μία στάση προκαλεῖ μιάν ἄλλη στάση, πού δύναται νά ἐξελιχθεῖ καί σέ ἀντί-σταση. Νά τονίσουμε, δηλαδή, ὅτι ἡ στάση τῶν προσκυνητῶν, ὡς πρός τόν προσκυνηματικό τόπο προορισμοῦ καί αὐτό τοῦτο τό προσκύνημα, θά ἐξαρτηθεῖ καί ἀπό τήν ἀντίστοιχη στάση τῶν ἐντεταλμένων πρός ὑποδοχή καί τῶν συνεργατῶν τους ὡς πρός τούς προσκυνητές ἤ ἐπισκέπτες. Θά ἐπανέλθουμε ἐπ΄ αὐτοῦ τοῦ ζητήματος.

 

Ὅπως γιά κάθε ἀντικείμενο μιᾶς στάσεως, ἔτσι καί ἡ κατάλληλη στάση τῶν προσκυνητῶν ἀλλά καί τῶν ὑπευθύνων ὑποδοχῆς θά πρέπει νά διακρίνεται ἀπό κάποιες προϋποθέσεις. Θά ἔλεγα ἀπό ἕνα πνεῦμα τό ὁποῖο θά ἐμπνέει τή στάση καί θά τήν καθοδηγεῖ. Τό γενικό τοῦτο πνεῦμα μπορεῖ νά διαφοροποιεῖται κάθε φορά στίς ἐπί μέρους λειτουργίες τῆς στάσεως, στίς ὁποῖες ἀναφερθήκαμε λίγο πιό πάνω. Γιά κάθε λειτουργία, προϋποτίθεται ἡ ἀρχή πού την ἐμπνέει καί τήν κινητοποιεῖ. Ἔτσι, λοιπόν, ἀπαιτοῦνται τρία πράγματα τά ὁποῖα καί ἀναφέρονται στίς τρεῖς λειτουργίες τῆς στάσεως:

 

Ἀκριβῶς, λοιπόν, στὴν καλλιέργεια τοῦ προσκυνηματικοῦ πνεύματος θὰ πρέπει νὰ θεμελιωθεῖ κάθε προσπάθεια προετοιμασίας γιὰ τὴν ἀνάληψη μίας «ἱερῆς ἀποδημίας».  Ὀφείλουμε νὰ παράσχουμε κάθε εἴδους σχετικὴ πληροφορία καὶ γνώση μὲ τὸν τόπο προορισμοῦ: τὴν ἱστορία του, τοὺς ἀνθρώπους ποὺ ἔδρασαν ἐκεῖ καὶ ἄλλα στοιχεῖα ἀπαραίτητα. Ταυτόχρονα, θὰ πρέπει νὰ κινήσουμε θετικὰ καὶ ἀγαπητικὰ τὴ διάθεση τοῦ προσκυνητοῦ, γιὰ ὅσα θὰ συναντήσει ἐκεῖ ποὺ θὰ καταλήξει. Ἀκόμα, χρειάζεται μία πνευματικὴ προετοιμασία ἀσκήσεως γιὰ νὰ μπορέσει νὰ συμμετάσχει ἐκεῖ ποὺ θὰ φθάσει στὴν προσευχή, στὴν ἀγρυπνία, στὶς λατρευτικὲς εὐκαιρίες ποὺ προσφέρονται σὲ ἕναν τέτοιο τόπο. Κι αὐτὰ ὅλα μποροῦν νὰ καλλιεργηθοῦν καὶ στὸ Σχολεῖο, στὸ πλαίσιο τοῦ μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν, ὑπό τη μορφή διαθεματικῶν διδασκαλιῶν γιὰ παράδειγμα καὶ στὰ Κατηχητικὰ Σχολεῖα ἀλλὰ καὶ σὲ ἐνοριακὲς εὐκαιρίες ὁμιλιῶν ἢ παρουσιάσεων.

 

Δίπλα, ὅμως, στὴν καλλιέργεια τῶν μελλόντων προσκυνητῶν ἀπαιτοῦνται καὶ ἄλλες προϋποθέσεις ἀπ’ αὐτοὺς ποὺ ὑποδέχονται τοὺς προσκυνητές. Εἶναι ἀλήθεια ὅτι ἡ ποιμαντική τοῦ ἐλευθέρου χρόνου, τὰ προσκυνηματικὰ ταξίδια ἢ οἱ ἱερὲς ἀποδημίες ἀπασχολοῦν ἔντονα μεμονωμένους ποιμένες καὶ τὴν διοικοῦσα Ἐκκλησία. Στὶς σύγχρονες ἀνάγκες, προσπαθοῦν ν’ ἀνταποκριθοῦν, προβάλλοντας παραδοσιακοὺς θησαυροὺς μὲ ἐπίκαιρο τρόπο. Μέριμνά τους δὲν εἶναι μία «μουσειακή» συντήρηση, ἀλλὰ μία ζωντανὴ ἐνεργοποίηση καὶ προβολὴ ἐκείνου τοῦ ὁποίου αἰσθάνονται ὡς ἄγρυπνοι θεματοφύλακες. Ἐκεῖνο ποὺ πρέπει νὰ προσεχθεῖ ἰδιαίτερα εἶναι ἡ ποιότητα τῆς ἐπὶ τόπου προσφορᾶς μας, ἡ ὕπαρξη στοιχειώδους προετοιμασίας καὶ ἀνάλογης ὑποδομῆς καὶ ὄχι μόνο ὑλικῆς.

 

Γνωρίζουμε ὅτι οἱ ἁρμόδιοι τοῦ Ἑλληνικοῦ Ὀργανισμοῦ Τουρισμοῦ (Ε.Ο.Τ.) καὶ τοῦ Ὑπουργείου Τουριστικῆς Ἀνάπτυξης ἤ Υπουργείου Πολιτισμοῦ - Τουρισμοῦ, ὅπως εἶναι ἡ τωρινή (συνδυαστική μετονομασία τῶν δύο μέχρι τώρα ξεχωριστῶν Ὑπουργείων), φροντίζουν γι’ αὐτὸ καὶ ἐκκλησιαστικοὶ ὑπεύθυνοι συμβάλλουν ἱκανῶς πρὸς αὐτὴν τὴν κατεύθυνση. Πέρα ἀπὸ καθαριότητα καὶ τάξη, ποὺ πρέπει νὰ ἐπικρατεῖ, εἶναι ἀναγκαῖο νὰ μὴν ξεχνᾶμε τὸν σκοπὸ γιὰ τὸν ὁποῖο ξεκινοῦν οἱ ἄνθρωποι σ’ αὐτὲς τοὺς τὶς περιοδεῖες. Πόσο εἴμαστε ἕτοιμοι νὰ προσφέρουμε αὐτὸ τὸ ποιοτικὸ στοιχεῖο ζωῆς, ποῦ ὁ κόσμος περιμένει καταφεύγοντας ἐκεῖ; Ἡ προετοιμασία, βέβαια, αὐτὴ δὲν εἶναι θέμα ὑποδείξεων, συνταγῶν, ἐντολῶν. Εἶναι ἑτοιμασία γιὰ «στάση ζωῆς», ποὺ ἀναπαύει ὅσους προσέρχονται. Μία στάση φιλοξενίας, ποὺ συνοψίζει ὑποδοχὴ καὶ ἀγάπη. Οἱ ἄνθρωποι αὐτὴν τὴ φιλοξενία ἔχουν ἀνάγκη. Σ’ ἕναν κόσμο, μέσα στὸν ὁποῖο τὶς περισσότερες φορὲς αἰσθάνονται ἀνέστιοι, στὴν Ἐκκλησία καὶ στοὺς χώρους της περιμένουν νὰ νοιώσουν σά στὸ σπίτι τους, οἰκεῖοι καὶ δικοί.

 

Κι ὅμως εἶναι φορές, ποὺ κι ἐκεῖ λείπει ἡ ζεστασιὰ τῆς ἀνθρώπινης ἐπαφῆς· ἀπουσιάζει ὁ θερμὸς λόγος· ἡ ὑποδοχὴ γίνεται ψυχρὰ καὶ βαρετά, σὰ νὰ ἐνοχλεῖ ὁ ἐπισκέπτης· οἱ χῶροι ἔτσι ὅπως εἶναι διαμορφωμένοι, μερικὲς φορές, ἀποδιώχνουν καὶ ἀπωθοῦν.

 

Αὐτὴ ἡ φροντίδα γιὰ ποιότητα, γιὰ τὴν ὁποία μιλούσαμε πιὸ πάνω, πρέπει νὰ ἐπεκτείνεται ὄχι μόνο στὸ ἀνθρώπινο δυναμικὸ ποὺ θὰ ὑποδέχεται τοὺς ξένους, ἀλλὰ καὶ στὰ ἀντικείμενα ποὺ θὰ ἔχουμε προετοιμάσει νὰ προσφέρουμε ὡς ἀναμνηστικά, δωρεάν ἤ πρὸς πώληση. Καὶ σ’ αὐτὸ τὸ σημεῖο χρειάζεται ἡ ἀπαιτούμενη προσοχή.

 

Πολλὲς φορὲς καὶ γιὰ νὰ κρατήσουμε τὶς τιμὲς προσιτές, ὅταν τὰ κατασκευάζουμε οἱ ἴδιοι ἢ διότι τὰ προμηθευόμαστε ἀπὸ ἐργαστήρια μαζικῆς παραγωγῆς, παραμελοῦμε τὴ φιλοκαλικὴ παράδοση τῆς Ὀρθοδοξίας, ἐμπορευματοποιώντας την καὶ προσφέρουμε «ἀναμνηστικά» (σουβενίρ), ποὺ τελικὰ «δὲν θὰ θυμίζουν τίποτε» ἀπὸ τὸν τόπο ποὺ ἐπισκεφθήκαμε. Τὰ ἐργόχειρα δὲν εἶναι «ἐργόχειρα», ἀλλὰ κακῆς ποιότητος κατασκευάσματα, ποὺ δυσφημοῦν αὐτὸν ποὺ τὰ προσφέρει ἢ τὰ πωλεῖ.

 

Ἂς μὴ ξεχνᾶμε, μάλιστα, ὅτι αὐτὸ ποὺ θ’ ἀποκομίσει ὁ ἐπισκέπτης ἀπὸ τὸν τόπο ποὺ ἐπισκέπτεται θὰ πρέπει νὰ ἔχει καὶ ἕναν αἰσθητικὰ παιδαγωγικὸ χαρακτήρα ποὺ νὰ τὸν πλησιάζει στὴν ἄπειρη ὀμορφιά, στὸ ἄλλο Κάλλος, τὸ ὁποῖο στὴν οὐσία συμβολίζει. Καὶ τὸ πιὸ μικρὸ ἀντικείμενο ἂς μὴ τραυματίζει τουλάχιστον τὴν εὐαισθησία μας, ἂν δὲν μπορεῖ νὰ κάνει αἰσθητὴ αὐτὴ τὴν ἄλλη πραγματικότητα.

 

Ἂς φροντίσουμε, λοιπόν, μὲ κάθε τρόπο ξεκινώντας ἀπὸ τὰ δικά μας, τὰ ἐκκλησιαστικά, νὰ ἀποχαρακτηρισθεῖ καὶ ἡ Ἑλλάδα ὡς «χώρα τοῦ κίτς». Ἂς μὴ ξεχνᾶμε, ὅτι ἡ Ἐκκλησία διαφύλαξε στὸ σῶμα Της ὡς κιβωτὸς ὅ,τι πιὸ ἐκλεκτὸ δημιούργησε ὁ λαϊκός μας πολιτισμός. Αὐτὸ πρέπει νὰ καθοδηγήσει καὶ τώρα κάθε εἴδους πρωτοβουλίες, ἔτσι ὥστε ἡ θεραπεία νὰ ἀνάγεται σὲ ὅλα τὰ ἐπίπεδα καὶ νὰ καλύπτει ὅλες τὶς χρεῖες τοῦ ἀνθρώπου.

 

Σ’ αὐτὰ ποὺ προηγήθηκαν διαφαίνονται καὶ ποιμαντικοὶ προβληματισμοὶ ὡς πρὸς τὴν ὠφελιμότητα αὐτῶν τῶν προσκυνηματικῶν περιηγήσεων ἢ ὅπως ἀλλιῶς θὰ θέλαμε νὰ χαρακτηρίσουμε τὶς ἀπόπειρες προσεγγίσεως «ἱερῶν τόπων» ἢ «τόπων ἐκεῖ ὅπου κατοικεῖ ὁ Θεός». Ἀσφαλῶς, δὲν προβληματίζονται μόνο οἱ σύγχρονοί μας ἐκκλησιαστικοὶ ταγοὶ καὶ πιστοὶ, ποὺ συμμετέχουν σ’ αὐτὲς τὶς ἱερὲς ἀποδημίες. Ἤδη ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Νύσσης εἶχε ἐκφράσει τὶς ἐπιφυλάξεις του γι’ αὐτοὺς ποὺ ξεσηκώνονταν νὰ πᾶνε στὰ Ἱεροσόλυμα νὰ προσκυνήσουν (Περὶ τῶν ἀπιόντων εἰς Ἱεροσόλυμα, PG 46, στ. 1009-1116). Πολλοὶ διερωτῶνται, κατὰ πόσον μπορεῖ νὰ συνδυαστεῖ μία ἐκδρομὴ μὲ ὅλες τὶς ἀνέσεις, ποὺ προσφέρει ἡ σύγχρονη τουριστικὴ βιομηχανία μὲ τὴν ψυχικὴ ἀνάταση τῆς ἀτμόσφαιρας μιᾶς Ἱερᾶς Μονῆς γιὰ παράδειγμα. Πόσο οἰκοδομητικὲς μπορεῖ νὰ εἶναι τέτοιου τύπου πρωτοβουλίες ἐκ μέρους τῶν ἐνοριῶν, γιατί μὴν ξεχνᾶμε ὅτι σκοπὸς τοῦ ποιμαντικοῦ ἔργου εἶναι ἡ οἰκοδομὴ τῆς Ἐκκλησίας καὶ δὲν πρέπει ἄστοχες ἐνέργειες, μερικὲς φορὲς, νὰ καλλιεργοῦν μία ἀντίθετη κατάσταση καὶ νὰ καταλύονται οἱ ἀρχὲς καὶ οἱ λειτουργίες τοῦ ποιμαντικοῦ ἔργου. Σὲ ὅλες αὐτὲς τὶς ἐνέργειες ὀφείλουν οἱ ἐκκλησιαστικοὶ φορεῖς νὰ ἐνεργοῦν μὲ πνεῦμα διακρίσεως καὶ νὰ κρατοῦν τὸν ἐκκλησιαστικὸ χαρακτήρα καὶ τὸν στόχο μιᾶς προσκυνηματικῆς ἐπισκέψεως.

 

Ὅπως ἀναφέραμε, οἱ τόποι αὐτοὶ εἶναι τόποι ἱεροὶ καὶ ὅπως τονίζει σημαίνων ἐκπρόσωπος τοῦ πνευματικοῦ κόσμου τῆς χώρας μας «…τὰ ἴχνη αὐτῆς τῆς ἱερότητας ἔρχεται νὰ γνωρίσει ὁ ἄνθρωπος. Γιὰ τοῦτο ἔρχεται, ὀφείλει νὰ ἔρχεται ὡς προσκυνητής. Νὰ ἔρχεται, νὰ συμπεριφέρεται καὶ ν’ ἀπέρχεται ὡς προσκυνητής. Νὰ ἐμβιώνει, νὰ συμβιώνει καὶ νὰ ἀποβιώνει ὡς εὐλαβὴς ἐπισκέπτης» (Κ.Ε. Τσιρόπουλος, Ἀνάμεσα σὲ δύο αἰῶνες, Ἀθήνα 2002, σ. 134).

---

* Εἰσήγηση στὸ πλαίσιο τοῦ A΄ Πανελληνίου Συνεδρίου μὲ θέμα: «Προσκυνηματικὲς Περιηγήσεις (ἱστορία-παράδοση-νεώτερες ἐξελίξεις καὶ προβληματισμοί). Τὰ Ἑπτάνησα ὡς Πανορθόδοξοι Προσκυνηματικοὶ Προορισμοί)», ποὺ πραγματοποιήθηκε ὑπὸ τὴν αἰγίδα τοῦ Συνοδικοῦ Γραφείου Προσκυνηματικῶν Περιηγήσεων (Ἀναπτύξεως τοῦ Θρησκευτικοῦ Τουρισμοῦ) στὴν Ἱερὰ Μητρόπολη Ζακύνθου στὶς 14 καὶ 15 Νοεμβρίου 2009.

 

Βιβλιογραφία:
 

Γιά τή συγγραφή τῆς εἰσηγήσεως, ὁ ὁμιλητής στηρίχθηκε κυρίως σέ μελέτες καί ἔρευνές του γύρω ἀπό τή θεματική «Πνευματική Γεωγραφία» καί «Θεραπευτικός Τουρισμός», οἱ ὁποῖες ἔχουν ἀποτυπωθεῖ ἐν μέρει στήν ἀκόλουθη ἀρθρογραφία του: