ΤΑ ΛΑΘΗ, ΤΟ ΜΥΑΛΟ ΚΑΙ Η ΓΝΩΣΗ

«Το να είμαστε κριτικοί απέναντι στα λάθη μας είναι ήδη αρκετά δύσκολο. Είναι όμως σχεδόν αδύνατο να διατηρήσουμε μία στάση κριτική απέναντι σε εκείνες τις πράξεις μας, που αφορούν τις ζωές πολλών ανθρώπων. Για να το θέσουμε διαφορετικά είναι πολύ δύσκολο να μάθουμε από πολύ μεγάλα λάθη» (Κ. Πόπερ. «Η Ένδεια του Ιστορικισμού» Εκδ. Ευρασία, σελ 147). Το απόσπασμα αυτό αφορά κυρίως κυβερνήτες αλλά θα μπορούσε να επεκταθεί και σε απλά άτομα (ψηφοφόρους, ιδιώτες κ.τ.λ.), που με τις αποφάσεις τους διαμορφώνουν μεγάλες κοινωνικές ανακατατάξεις.

Κατά τον Κ. Πόπερ αυτό οφείλεται σε δύο ειδών λόγους: τεχνικούς και ηθικούς. Οι τεχνικοί λόγοι συνδέονται με την έκταση του κοινωνικού φαινομένου. Όταν αυτό είναι πολύ μεγάλο, με την έννοια ότι αφορά ολόκληρες κοινωνίες, είναι πολύ δύσκολο να αποδώσουμε σε επιμέρους εκδηλώσεις του φαινομένου συγκεκριμένες ενέργειες και μέτρα που είχαμε υιοθετήσει. Άρα είναι δύσκολο και να καταλήξουμε στο τι φταίει τελικά για το μεγάλο λάθος. Επίσης αυτό που κάνουμε συνήθως είναι να κρίνουμε τα μεγάλα γεγονότα με ένα τρόπο που συνήθως βασίζεται σε μία προγενέστερη θεωρητική σύλληψη. Δηλαδή και πάλι δεν κρίνουμε αυτό καθεαυτό το φαινόμενο, αλλά τις θεωρητικές παραδοχές που οδήγησαν στη δημιουργία του. Αυτό είναι σφάλμα. Άλλο πράγμα είναι οι προθέσεις και οι υποθέσεις και παραδοχές και άλλο πράγμα τα αποτελέσματα. Θα δώσω ένα παράδειγμα: Συζητάμε εάν θέλουμε το ευρώ ή όχι και υπάρχουν δύο συζητητές. Ο ένας υποστηρίζει ότι επειδή ο κόσμος παγκοσμιοποιείται θα πρέπει η Ελλάδα να ενταχθεί σε μία ευρύτερη κοινότητα (Ευρώπη). Ο άλλος λέει ότι επειδή η παγκοσμιοποίηση δεν είναι καλό πράγμα, δεν υπάρχει λόγος να είμαστε στο ευρώ! Μα το μοναδικό που θα έπρεπε να συζητήσουμε δεν είναι η ορθότητα της βασικής παραδοχής (παγκοσμιοποίηση) αλλά εάν είναι καλό το ευρώ για την απασχόληση, την ασφάλεια, την ανάπτυξη κ.τ.λ.

Περιττό βέβαια να τονίσουμε ότι αυτή η διανοητική διαδικασία, του να υποκαθιστούμε στο μυαλό μας το πραγματικό ερώτημα με κάποιο άλλο πολύ απλό που απαιτεί πολύ λιγότερο κόπο για να απαντηθεί είναι καταστροφική. Τόσο καταστροφική που ο ψυχολόγος που την ανέδειξε ως τέτοια (D. Kahneman) πήρε Nobel οικονομίας! Θα δώσω ένα απλό παράδειγμα: Δε σκεφτόμαστε ποιο πολιτικό πρόγραμμα είναι καλύτερο για την Ελλάδα, αλλά αναζητάμε απάντηση ανάμεσα «στο καινούργιο και το παλιό» και «στο ποιος υπόσχεται περισσότερες συνεργασίες ή όχι». Πάλι χάνουμε την ουσία του προβλήματος αφού το καινούργιο μπορεί να αποδειχτεί παλιό και οι συνεργασίες θνησιγενείς.

Οι ηθικοί λόγοι που δε μαθαίνουμε από τα λάθη μας συνδέονται με το γεγονός ότι ακόμα και οι μεγαλύτερες προσπάθειες να εξασφαλίσουμε μία ανεξάρτητη και κριτική γνώμη σχετικά με τα αποτελέσματα ενός μεγάλου κοινωνικού ζητήματος είναι απίθανο να αποδειχθούν επιτυχείς γιατί ο ελεύθερος διάλογος είναι ελάχιστα ανεκτός. Αυτό οφείλεται στο ότι τα μεγάλα κοινωνικά γεγονότα αφορούν πολλούς ανθρώπους και για πολύ μεγάλο χρονικό ζήτημα. Αυτό προκαλεί μεγάλη δυσφορία και αντίδραση. Έτσι οδηγούμαστε στην αποσιώπηση των σκέψεών μας και στη μη αναγνώριση των λαθών.

Όμως ο Κ. Πόπερ δε σταματά εδώ. Υποστηρίζει ότι η σοβαρότερη πηγή μεγάλων λαθών σε συλλογικό επίπεδο (τα κοινωνικά πειράματα, όπως τα ορίζει) είναι το ότι μπορεί κάποιος κεντρικός σχεδιαστής (ή κυβέρνηση) να συγκεντρώνει όλη την απαραίτητη ισχύ για να τα υλοποιήσει αλλά «είναι αδύνατο να συγκεντρώσει όλη εκείνη τη γνώση που είναι απαραίτητη για τη συνετή διαχείριση της συγκεκριμένης ισχύος». Η έλλειψη επαρκούς γνώσης θα οδηγήσει σε εξαναγκαστική απλοποίηση, που όταν επέλθει, θα οδηγήσει την εξουσία στην άσκηση πίεσης για τον έλεγχο των συνειδήσεων ή εάν η κοινωνία και το ευρύτερο πλαίσιο είναι ισχυρά θα οδηγήσει την εξουσία στη αποτυχία. Η άσκηση πίεσης στις συνειδήσεις είναι ασύμβατη με την ελεύθερη έκφραση της κριτικής σκέψης. Επειδή η τελευταία εκλείπει, είναι αδύνατη η αποτίμηση των μεγάλων λαθών. Έτσι όμως δε γινόμαστε σοφότεροι και εάν τύχει να έχουμε την απαραίτητη ισχύ θα τα επαναλάβουμε.

Ουσιαστικά δηλαδή η ύπαρξη των απαραίτητων γνώσεων είναι η λύδια λίθος για να μαθαίνουμε. Όταν αυτές λείπουν, και δε φροντίσουμε να αναπληρώσουμε το κενό, τότε είμαστε καταδικασμένοι να τα ξανακάνουμε. Για να μαθαίνεις λοιπόν χρειάζεσαι γνώσεις! Ένας φαύλος κύκλος! Γνώση, περισσότερη γνώση, μπας και τον σπάσουμε!