Η ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΩΣ ΔΥΝΑΜΙΚΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΗΣ ΗΓΕΣΙΑΣ - Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΝΑΥΤΙΛΙΑΣ

Στη σημερινή κοινωνία, που από πολλούς χαρακτηρίζεται ως μεταβατική, η γνώση αποτελεί απαραίτητο εργαλείο ανάλυσης και προσέγγισης των πραγματικοτήτων, ως εκ τούτου είναι αναγκαίος όρος για τη διαμόρφωση ενεργών πολιτών.

Η Εκπαίδευση, έχοντας η ίδια επιλέξει το δρόμο της ευαισθητοποίησης και συνεισφοράς στα προβλήματα που σήμερα κυριαρχούν, είναι απαραίτητο να αξιοποιήσει τη συσσωρευμένη (θεωρητική και εργαλειακή) επιστημονική γνώση για την επίτευξη της βέλτιστης απόδοσης των προσπαθειών, που ήδη καταβάλει, για τη διαμόρφωση μιας πιο ανθρώπινης κοινωνίας.

Ας μην λησμονούμε εξάλλου ότι οι επιστήμες (και δη οι κοινωνικές) μπορούν να  έχουν ως κοινό σημείο με την Εκπαίδευση την προσπάθεια για επίλυση των προβλημάτων.

Η στοχοθεσία του αντικειμένου αποσκοπεί σε μια επιστημονικά εφαρμοσμένη κατανόηση ζητημάτων, που ανακύπτουν από την παρουσία θρησκευτικών και πολιτισμικών ετεροτήτων μέσα στους χώρους εργασίας, με παράδειγμα καλής πρακτικής τη ναυτιλιακή αγορά και ειδικά μέσα στον εργασιακό χώρο των πλοίων, ο οποίος θεωρείτε ιδιαίτερα δύσκολος, λόγω της ιδιομορφίας που έχε,ι αλλά και στο πλαίσιο της κοινωνικής και επιστημονικής θεωρίας της εκπαίδευσης ενηλίκων, που ως θεμελιακό στόχο έχει τη συμβολή τόσο της προσωπικής όσο και της συλλογικής αλλαγής στάσης μέσα σε μια κοινωνία.

Οι σύγχρονες κοινωνίες και ειδικά στον αστικό χώρο χαρακτηρίζονται από τη χωρική και κοινωνική συνύπαρξη διαφορετικών εθνικών, πολιτισμικών και θρησκευτικών κοινοτήτων και κοινωνικών τάξεων. Λόγω της καθημερινής συμβίωσης του ντόπιου πληθυσμού με τους μετανάστες καθώς και με φυλετικές και θρησκευτικές μειονότητες υπάρχει μεγάλος κίνδυνος να προκύψουν συγκρούσεις και κοινωνικοί αποκλεισμοί, απαιτώντας έτσι την εφαρμογή μέτρων επίλυσης συγκρούσεων. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με τις κοινωνικές τάξεις και ειδικά σε περιόδους οικονομικών κρίσεων, όπου οι σχέσεις των ανθρώπων, λόγω της ανέχειας των κατώτερων οικονομικά και κοινωνικά τάξεων, οξύνονται.
 

Η Ναυτιλιακή Βιομηχανία

Στη Ναυτιλιακή Βιομηχανία, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τα πληρώματα των εμπορικών πλοίων ήταν πολυπολιτισμικά και πολυθρησκευτικά και συνέπεια αυτού ήταν να ανακύπτουν συνεχή ζητήματα όξυνσης των σχέσεων μεταξύ των πληρωμάτων, που είχε ως αποτελέσματα πρώτον την παραβίαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, δεύτερον την παραβίαση των εργασιακών δικαιωμάτων, με ένα δυσβάσταχτο κόστος προστίμων για τη Ναυτιλιακή βιομηχανία και τρίτον τη χείριστη συνεργασία επί του πλοίου, λόγω συμπεριφορών που προκαλούσαν ναυτικά ατυχήματα, δημιουργώντας τεράστια κόστη για τη Ναυτιλιακή αγορά και ειδικά μετά την επικύρωση της STCW το 1978, που θα έπρεπε να αποζημιωθούν και να επιβληθούν πρόστιμα για τη ζημία στους τρεις πυλώνες της Ναυτιλίας, Άνθρωπος-Περιβάλλον-Περιουσία. 

Ο σύγχρονος Γερμανός πολιτικός φιλόσοφος J. Nida-Rϋmelin στο έργο του «Δημοκρατία και Αλήθεια», επιχειρεί να μας θέσει το ζήτημα για το πώς διοικείται ο σύγχρονος κόσμος και τι λαμβάνει υπόψη του στην άσκηση της εξουσίας. Η σύγχρονη άσκηση της εξουσίας επιδιώκει τη διαχείριση των μέσων εξουσίας και όχι τη συγκέντρωση όλων των μέσων εξουσίας. Τη θέση των έντονων παθών του παρελθόντος καταλαμβάνουν σήμερα τα ορθολογιστικά εξυπηρετούμενα συμφέροντα στο πλαίσιο μιας οργάνωσης της αγοράς. Τέλος, αντικείμενο της άσκησης της εξουσίας δεν είναι μόνο η γνώση, αλλά και τα ζητήματα ταυτότητας.

Η επένδυση στη γνώση νέων αντικειμένων για την ελληνική ναυτική εκπαίδευση πρέπει να θεωρηθεί επιβεβλημένη από τη ναυτιλιακή αγορά, καθότι αποτελεί μια επένδυση που θα αποδώσει στην αγορά τα μέγιστα οφέλη, αποδεικνύοντας ότι δύναται να είμαστε προμηθείς και όχι επιμηθείς στη συνδιαμόρφωση των νέων παγκόσμιων δεδομένων, που αλλάζουν ραγδαία, με πρωταγωνιστή την ανάδυση των ανθρώπινων σχέσεων στο προσκήνιο του βίου μας, με την ταυτόχρονη απαίτηση για συνεργασία, διαφορετικών αντιλήψεων και πρακτικών, διαφορετικών και ανομοιογενών ανθρώπων από διαφορετικές κουλτούρες, διαφορετικούς πολιτισμούς, διαφορετικές θρησκείες για την αποτελεσματικότερη και δυναμικότερη επίτευξη των στόχων που θέτουμε. 

Η ναυτιλιακή αγορά και η ναυτική εκπαίδευση, οι βιομηχανίες, ο χώρος της υγείας και οι επιχειρήσεις πρέπει να αδράξουν την ευκαιρία της μέχρι τώρα σημαντικής εμπειρικής γνώσης των αξιωματικών του εμπορικού ναυτικού, καθώς και των στελεχών τους αντίστοιχα και να συστηματοποιήσουν αυτή τη γνώση με τον πιο άρτιο και ενδεδειγμένο τρόπο, ενσωματώνοντας νέα μαθησιακά αντικείμενα στις υπάρχουσες δομές, όπως αυτά της κοινωνιολογικής, ανθρωπολογικής και ιστορικής κατανόησης του πολιτισμού και των θρησκειών.  

Εφαρμογή, μετρήσιμα αποτελέσματα και κόστος επένδυσης

Το κόστος μιας τέτοιας επένδυσης μελέτης, έρευνας και εφαρμογής των αποτελεσμάτων για την κοινωνιολογική, ανθρωπολογική και ιστορική κατανόηση του πολιτισμού και των θρησκειών είναι μηδαμινό μπροστά στα χειροπιαστά οφέλη που μπορεί να έχει η ναυτιλιακή αγορά, επιχειρώντας αυτή την επένδυση. Με την κατανόηση του άλλου, επιτυγχάνεται η συνεργασία μεταξύ των εμπλεκομένων ατόμων, με εμφανή αποτελέσματα:

α) στην εύρυθμη λειτουργία του πλοίου και της εταιρείας,

β) στο μέγιστο της αποδοτικότητας του προσωπικού,

γ) στην ψυχική υγεία του προσωπικού, δημιουργώντας ένα εργασιακό περιβάλλον κατανόησης των αναγκών του άλλου, που βοηθά και αναπτύσσει τις δεξιότητες του ατόμου στον χώρο εργασίας, προς όφελος του ιδίου και της εταιρείας,

δ) στον εντοπισμό των βαθύτερων αιτιών της πράξης ή των πράξεων του άλλου ή των άλλων (χρήσιμο βοήθημα και για τη διεξαγωγή έρευνας που εκτελείται από τους αξιωματικούς του πλοίου ή/και την εταιρεία για ένα γεγονός),

ε) στην καλύτερη αξιολόγηση και αξιοποίηση του προσωπικού, με αποτέλεσμα έναν ορθότερο καταμερισμό -βάσει δυνατοτήτων και δεξιοτήτων- του προσωπικού,

στ) στη δυναμικότερη και αποτελεσματικότερη πρόληψη και αντιμετώπιση των τυχόν προβλημάτων που ανακύπτουν στις σχέσεις του πληρώματος και των εργαζομένων αντίστοιχα στους υπολοίπους χώρους,

ζ) στη γνώση, στις δεξιότητες και στην αντίληψη, που αποκτά το άτομο που διοικεί, των άλλων κοινωνιών, πολιτισμών και θρησκειών,

η) στην κατανόηση αντιλήψεων, πρακτικών, νοοτροπιών του πολιτισμού και της θρησκείας του άλλου, για αποφυγή συγκρούσεων και νομικών προβλημάτων στις χώρες υποδοχής του πλοίου, πολλές φορές με ζημία, για το προσωπικό και την εταιρεία,

θ) στην κατανόηση των λόγων ύπαρξης της θαλάσσιας πειρατείας και στην αντιμετώπιση των θαλάσσιων πειρατών, ιδιαίτερα εάν πρόκειται για θαλάσσια πειρατεία για θρησκευτικούς ή πολιτικούς λόγους,

ι) στην κατανόηση της ετερότητας του πολιτισμού και των θρησκειών του άλλου, για όφελος ενδεχόμενων επιχειρηματικών κινήσεων ή/και συμφωνιών.

Πολιτισμική και Θρησκευτική Ταυτότητα και Κοινοτικές Αξίες

Οι άνθρωποι αισθάνονται αρχικά μέλη μιας κοινότητας, που χαρακτηρίζεται από αυτό που οι κοινότητες αποκαλούν community values (αξίες της κοινότητας). Δεν είναι άτομα που πράττουν, αλλά οι κοινότητες που θεμελιώνονται στη βάση κοινών αξιολογικών προσανατολισμών. Ο ιδανικός τύπος πολίτη, που σταθμίζει τις επιλογές του, επιδιώκει ορθολογικά σχέδια ζωής και είναι πρόθυμος να συμφωνήσει με άλλους σε πνεύμα συνεργασίας και να διαμορφώσει αντίστοιχα τα θεσμικά όργανα, δεν υπάρχει. Δεν πρόκειται μόνο για ουτοπία, αλλά για πλάνη. Ότι οι κοινοτικές δεσμεύσεις παίζουν αναμφισβήτητα σημαντικό ρόλο στην ατομική μας ζωή και στους εκάστοτε πολιτικούς προσανατολισμούς και σχεδιασμούς μας. Ωστόσο, ο ατομικός τρόπος ζωής καθορίζεται πάντα από μια πληθώρα κοινοτήτων. Στον σύγχρονο πολυπολιτισμικό κοινωνικό κόσμο θα πρέπει να είμαστε σε θέση να συναναστρεφόμαστε ο ένας τον άλλο, πέρα από τις εκάστοτε διαφορετικές κοινοτικές δεσμεύσεις μας. Και η συναναστροφή αυτή μπορεί να είναι ανθρωπιστική και δημοκρατικά συμβατή, όταν για παράδειγμα καθορίζεται από σεβασμό και κατανόηση, στοιχεία που επιτρέπουν εκείνο το βαθμό αυτόνομης διάπλασης του βίου, που απαιτείται για μια δημοκρατική τάξη. Ταυτόχρονα οι αξιολογικοί προσανατολισμοί μας είναι πάντοτε συνυφασμένοι με τρόπους ζωής και κοινοτικές δεσμεύσεις. Θα πρέπει όμως να είμαστε σε θέση να συνεννοούμαστε και σε εκείνον τον τομέα των αξιολογικών προσανατολισμών, όπου δημιουργούνται κοινωνικές και πολιτικές αλληλεπιδράσεις, που βρίσκονται έξω από το πλαίσιο του άμεσου περιβάλλοντος μας. Αν σε μια τέτοια κοινωνία αμφισβητείται από τις διαφορετικές πολιτισμικές και εθνικές κοινότητες αυτό που καθορίζει την πλήρη σεβασμού συναναστροφή, το πλήθος των κοινοτήτων δεν είναι συμβατό με τη δημοκρατική πολιτική οργάνωση. Έτσι, δυσχεραίνεται η ανθρωπιστική αντιμετώπιση των πολιτισμικών διαφορών και αυξάνει ο κίνδυνος της βίαιης σύγκρουσης.

Η Ταυτότητα

Ταυτότητα ενδεχομένως να είναι το σύνολο των ιδιοτήτων που προσδιορίζουν την ιδιαίτερη φύση ενός ατόμου ή συνόλου και ταυτόχρονα το σύνολο των χαρακτηριστικών, που ξεχωρίζουν το μέλος ενός συνόλου από τα υπόλοιπα μέλη. Η αντίληψη της ταυτότητας προσδιορίζει τα επιμέρους στοιχεία ομάδων ή ατόμων, τα οποία προσδίδουν μία συγκεκριμένη υπόσταση. Αποτελεί ενδεχομένως μια κάποια «συμφωνία» μέσω της οποίας οι ομάδες ή τα άτομα αυτά αυτοπροσδιορίζονται, μέσω συγκεκριμένων ομοιογενών στοιχείων, επιτυγχάνοντας συνάφεια των κοινών χαρακτηριστικών και τη διατήρησή των τελευταίων, από ενδεχόμενο κίνδυνο εξάλειψης τους. Παράγωγο στοιχείο της ταυτότητας είναι ο αυτοπροσδιορισμός του ατόμου μέσω αυτής. Οι ταυτότητες δεν αποτελούν σταθερά και αμετάβλητα στοιχεία. Πρόκειται για νοητικές κατασκευές, που διαμορφώνονται σταδιακά σύμφωνα με τις εκάστοτε κοινωνικές, πολιτικές και ιστορικές συνθήκες. 

Πολιτισμική και Θρησκευτική Ταυτότητα

Πολιτισμική και θρησκευτική ταυτότητα είναι η ταυτότητα μιας ομάδας ή πολιτισμού (με την αντίληψη της κουλτούρας) ή ενός ατόμου στο βαθμό που κάποιος ή κάποια επηρεάζεται από μία ομάδα ή πολιτισμό στον οποίο ανήκει. Υπάρχουν σήμερα πολλά σύγχρονα ζητήματα θρησκείας και πολιτισμού, τα οποία μπορούν να μετατραπούν σε ερωτήσεις που αφορούν στην ταυτότητα. Το ζήτημα της πολιτισμικής και θρησκευτικής ταυτότητας αποτελεί αντικείμενο έρευνας σε πολλές μελέτες του πολιτισμού, της θρησκείας και σε πολλές κοινωνικές θεωρίες. Τις τελευταίες δεκαετίες, έχει εμφανιστεί ένας νέος τύπος αναγνώρισης της αντίληψης της ταυτότητας. Η νέα αυτή μορφή αναγνώρισης κατανέμει την κατανόηση του ατόμου ως σύνολο σε μια σειρά διαφορετικών αναγνωριστικών πολιτισμού. Αυτά τα πολιτιστικά αναγνωριστικά εξετάζουν τις συνθήκες του ατόμου με βάση διαφορετικές πτυχές, όπως ο τόπος, το φύλο, η φυλή, η ιστορία, η γλώσσα, ο σεξουαλικός προσανατολισμός, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις, η εθνικότητα και η αισθητική.

Ο πολιτισμός και η θρησκεία ως σχήματα και τρόποι σκέψης εκφράζονται με αντιλήψεις και πράξεις και δεν είναι κάτι που κατέχεται από ανθρώπους. Πρόκειται για μια κοινωνική διαδικασία με τη συμμετοχή των ατόμων, στο πλαίσιο της αλλαγής των ιστορικών συνθηκών. Ορισμένοι επικριτές της πολιτισμικής  και θρησκευτικής ταυτότητας θεωρούν ότι η διατήρησή τους, με βάση τις διαφορές, είναι διασπαστική δύναμη για την κοινωνία και ότι ο κοσμοπολιτισμός δίνει στα άτομα πιο έντονη την αίσθηση της ισότιμης ιθαγένειας (shared citizenship). Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει πάντοτε τη διάσπαση. Αναφορικά με τη βοήθεια, στην πράξη που εφαρμόζεται σήμερα από την Διεθνή Κοινότητα, τα κράτη μπορεί να μοιράζονται ένα εγγενές τμήμα της «δημιουργίας» τους, που προσφέρει κοινό έδαφος και εναλλακτικά μέσα για τη μεταξύ τους αναγνώριση. Παραδείγματα μπορούν να βρεθούν τόσο από τον παλιό όσο και από τον σύγχρονο κόσμο. Έτσι, στην παλαιά παγκόσμια τάξη τα κράτη της Ευρώπης μοιράζονταν ένα υψηλό επίπεδο πολιτιστικής και ενίοτε θρησκευτικής ομοιογένειας, εξαιτίας της κοινής τους ιστορίας.

Ταυτότητα και Ετερότητα

Η ανθρώπινη σχέση προϋποθέτει την ετερότητα. Η ετερότητα είναι ουσιαστική ανάμεσα στους συμμετέχοντες στη σχέση «πρόσωπο με πρόσωπο», προκειμένου να υπάρξουν ως πρόσωπα ξεχωριστά και διαφορετικά. Έτσι αποκτά κανείς συνείδηση του εαυτού του αλλά και του άλλου.

Στη πραγματικότητα, μόνο στον βαθμό που ο ομιλητής μπορεί να αντιληφθεί τον άλλον σαν ένα όν εξωτερικό και διαφορετικό από τον ίδιο, μπορεί να αντιληφθεί και τον εαυτό του εσωτερικά ως φυσική και ψυχική οντότητα. Ο διάλογος με τον εαυτό μας δεν είναι δυνατός, εκτός κι αν η ετερότητα παραμείνει ως μόνιμη έννοια.

Η ετερότητα είναι προϋπόθεση της ταύτισης, έτσι όπως αυτή βιώνεται με τη διπλή υπαρξιακή της έννοια. Χάρη σε αυτήν αναγνωρίζουμε ομοιότητες ανάμεσα σ’ εμάς και κάποιον άλλον και χάρη σε αυτήν μπορούμε να προβάλουμε τα συναισθήματά μας πάνω του. Η απόρριψη ή η αποστασιοποίηση δεν γίνονται αντιληπτές, παρά μόνο στον βαθμό που η σχέση ανάμεσα σ’ εμάς και τον άλλον μπορεί να χαλαρώσει ή να διακοπεί.

Η εξαφάνιση της ετερότητας εξηγεί την πνευματική ασθένεια. Η φυσιολογική διυποκειμενικότητα μετατρέπεται σε ενδοϋποκειμενικότητα. Ο άρρωστος κλείνεται στον εαυτό του και χτίζει έναν φανταστικό κόσμο, μη πραγματικό.

Η ετερότητα είναι, τέλος, προϋπόθεση της ανατροφοδότησης, όπως αυτή νοείται ως σύστημα αλληλεπιδράσεων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους που ζουν και αντιλαμβάνονται τους εαυτούς τους διαδοχικά ως υποκείμενο και ως αντικείμενο. Η δυναμική του «πηγαινέλα» ενισχύει ταυτόχρονα τη διεπικοινωνία και την προσωπική αυτονομία, όταν αναπτύσσεται σε ένα κλίμα εμπιστοσύνης και αμοιβαίου σεβασμού, αλλά καταλήγει στη ρήξη του διανθρώπινου δεσμού, όταν καθοδηγείται από την επιθυμία επιβολής ή, αντίθετα, όταν εκφυλίζεται από την υποτονική επιθυμία του είναι.  

Η πίστη, επομένως, σε έναν θεό δεν είναι απλά και μόνον μία μονοσήμαντη σχέση ταύτισης, λατρείας και φόβου, αλλά μία πολυσύνθετη σχέση με τη φύση, την κοινωνία και τους ανθρώπους, μέσα και μέσω των οποίων ορίζονται οι βασικές σχέσεις του ανθρώπου με τις παραγωγικές διαδικασίες, με την κάθε μορφή εξουσίας, όπως και με τα νοήματα της ζωής και του θανάτου. Γι’ αυτό και όταν οι άνθρωποι είναι εκτός της κοινωνίας τους, οι αντιλήψεις σχετικά με το πρόσωπο του θεού στον οποίο πιστεύουν και η ταυτότητα που συνθέτουν με βάση τις αντιλήψεις αυτές, η θρησκευτική τους ταυτότητα, αποκτά ιδιαίτερο περιεχόμενο προσωπικού και ιστορικού αυτοπροσδιορισμού. Οι Έλληνες στην Αμερική, επί παραδείγματι, προσδιορίζονται ως ορθόδοξοι Έλληνες, ενώ τα παιδιά τους ως Αμερικανοί ελληνικής καταγωγής. Ορθόδοξοι όμως ως προς την πίστη και τη θρησκεία τους: Αμερικανοί, ελληνικής καταγωγής, ορθόδοξοι ή ακόμη πιο απλά Αμερικανοί Έλληνες ορθόδοξοι. Η ταυτότητά τους στην βασικότερη εθνική, πολιτική και θρησκευτική της διάσταση είναι σαφής. Πρόκειται, σε τελευταία ανάλυση, για μία τριπλή σύνθεση που θα ονόμαζα πολιτισμική ταυτότητα των Αμερικανών Ελλήνων ορθοδόξων.

Εάν, συνεπώς, η θρησκεία γίνεται ταυτότητα, είναι διότι όλες οι σχέσεις των ανθρώπων, είτε είναι παραγωγής αγαθών και εξουσίας, είτε είναι σχέσεις νοημάτων σχετικά με τη ζωή και τον θάνατο, όπως και όλα τα βιώματα που αναπτύσσονται μέσα και μέσω των σχέσεων αυτών, ταυτίζονται με τις κεντρικές αντιλήψεις μιας θρησκείας, με τις αντιλήψεις, δηλαδή, μέσω των οποίων απεικονίζονται οι θεοί. Ή, αντιστρέφοντας την πρόταση αυτή, θα μπορούσα να πω, ότι η θρησκεία γίνεται ταυτότητα, διότι μέσα και μέσω των αντιλήψεων που απεικονίζουν την οντότητα και τα πρόσωπα των θεών, διατυπώνει και θεσμεί, αποκρυσταλλώνει και φυσικοποιεί (παρουσιάζει ως εάν να ήταν φυσικές) τις σχέσεις παραγωγής και κατανομής αγαθών, τις σχέσεις εξουσίας και τις σχέσεις νοήματος που κυριαρχούν σε μία κοινωνία, εξηγώντας ταυτόχρονα τι είναι άνθρωπος και τι κόσμος, τι είναι φύση και τι πολιτισμός, όπως και ποιος είναι ο προορισμός του ανθρώπου.

Εάν η θρησκεία γίνεται ταυτότητα, είναι διότι οι άνθρωποι ταυτίζονται με τους θεούς ή, ορθότερα, με τις αντιλήψεις που απεικονίζουν τα πρόσωπα των θεών, και τούτο συμβαίνει με την εσωτερίκευση από τους ανθρώπους των σχέσεων ιδιοκτησίας και εργασίας, των σχέσεων εξουσίας, όπως και νοηματικής κατανόησης της ζωής και του θανάτου, διαμέσου και των οποίων  υλοποιούν τη ζωή τους συνολικά.

Με ακόμη πιο απλές λέξεις, η θρησκεία γίνεται ταυτότητα, διότι μέσω των αντιλήψεων που καθορίζουν τα πρόσωπα και τις απεικονίσεις των θεών, ορίζει α) τι είναι εργασία και πώς εργάζονται οι άνθρωποι, β) τι είναι ιδιοκτησία και ποιοι άνθρωποι δικαιούνται να κατέχουν τη γη και τα εργαλεία, γ) τι είναι εξουσία και ποιοι δικαιούνται να την κατέχουν και να την χρησιμοποιούν και τέλος, δ) τι είναι ζωή και θάνατος, προτείνοντας ταυτόχρονα και κάποιους αποδεκτούς ή «σωτήριους;» προορισμούς για τους ανθρώπους τον καθένα ξέχωρα και τις κοινωνίες τους ως σύνολα.

Τι είναι και πότε προβάλει η αιχμή της θρησκευτικής ταυτότητας; Η αιχμή της θρησκευτικής ταυτότητας είναι η ενδεχόμενη αδιαλλαξία της ως προς τις εντολές και τις απαγορεύσεις που θέτει στους πιστούς της, όπως επίσης και ως προς τη μοναδικότητα των αληθειών που αποκαλύπτει και διδάσκει. Η αιχμή της οποιασδήποτε θρησκείας αναδεικνύεται όταν προβάλει με αδιάλλακτο τρόπο τη μοναδικότητα των υποστηριζόμενων αληθειών της.

Το σημείο αιχμής των θρησκειών είναι δυνατόν να μεγεθύνεται και να απολυτοποιείται, διότι οι εντολές των θεών και οι θρησκευτικοί κανόνες είναι δυνατόν να συνδέονται με κάθε τι που αφορά τη ζωή των ανθρώπων: τους τρόπους ενδυμασίας και ομιλίας, τις σχέσεις συγγένειας και οργάνωσης της οικογένειας, τις σχέσεις φιλίας, διασκέδασης και σχόλης, τη διατροφή και τη φροντίδα του σώματος, την καλλιέργεια της γης και την ιδιοκτησία, την εξουσία και τα νοήματα σχετικά με τη γνώση της ζωής και του θανάτου, τον προορισμό του ανθρώπου.

Αυτό σημαίνει, επί παραδείγματι, ότι μουσουλμάνοι πειρατές ενδέχεται να συμπεριφερθούν με διαφορετικό τρόπο σε μουσουλμάνους και σε χριστιανούς ομήρους, μετατρέποντας έτσι ένα ζήτημα νομικό και οικονομικό σε θρησκευτικό.

Είναι δυνατόν όμως να αναγνωριστεί από όλους τους ανθρώπους ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν το ίδιο δικαίωμα να λατρεύουν τον θεό στον οποίο πιστεύουν, και ότι καλά πράττουν; Προσωπικά θεωρώ, άλλωστε το διατύπωσα λίγο πιο πάνω, ότι όταν κανείς πιστεύει σ’ έναν θεό πραγματικά και αισθάνεται ασφαλής στο συναίσθημά του αυτό, καμία άλλη πίστη δεν μπορεί να τον απειλήσει στην κατάστασή του αυτή, ώστε να αισθανθεί την ανάγκη να προστατευθεί από τις άλλες θρησκείες και συνεπώς να τις απορρίψει και να τις υποτιμήσει εχθρικά.

Αν μου έλεγαν να πάω σε ένα τζαμί, θα έβγαζα τα παπούτσια μου και θα έμπαινα. Αν με καλούσαν για γεύμα ή δείπνο σε ένα σπίτι των Σιχ, θα έτρωγα αυτά που τρώνε και εάν έπρεπε να ζήσω μαζί τους, θα ακολουθούσα τις θρησκευτικές τους συνήθειες, δίχως να πιστεύω στον θεό τους και θα τους το έλεγα. Φιλία σημαίνει σέβομαι τις συνήθειες και τους κανόνες της ζωής των άλλων, όπως θεωρώ αυτονόητο ότι και οι άλλοι σέβονται τις αντίστοιχες δικές μου.

Η ανάγκη του ανθρώπου για διαφορετικότητα είναι πολύ μεγάλη και ίσως μεγαλύτερη από την ανάγκη για ομοιότητα. Η κίνηση, η επινοητικότητα και η δημιουργική μεταβολή στην ιστορία και στον πολιτισμό είναι τόσο ισχυρές όσο και η κίνηση, η μεταβολή και η συνεχής ανανέωση στην φύση. Όσοι φαντάζονται ότι είναι δυνατόν να καταλήξουμε σε μία ιστορική περίοδο, κατά την οποία όλοι οι άνθρωποι σε όλη την ανθρωπότητα θα λάτρευαν και θα φοβόντουσαν τον ίδιο θεό ή θεούς και με τους ίδιους τρόπους, ομιλώντας μάλιστα μία και μοναδική γλώσσα, μάλλον αγνοούν ριζικά τη φύση και τη δύναμη του πολιτισμού και της ανθρώπινης επινοητικότητας.  Η φύση και ο πολιτισμός επιδίδονται με ιδιαίτερη επινοητικότητα τόσο στη δημιουργία του όμοιου, όσο και στη δημιουργία του διαφορετικού και κυρίως του εντελώς νέου.

Το παράδειγμα της Εμπορικής Ναυτιλίας

Η ανάλυση και οι στατιστικές που αφορούν στη Ναυτιλιακή Βιομηχανία έδειξαν ότι ένας μεγάλος αριθμός των επικίνδυνων καταστάσεων επί του πλοίου, οφείλονταν στην κακή επικοινωνία ή στον κακό συντονισμό και όχι σε τεχνικές βλάβες ή έλλειψη ικανότητας. Οι πιο κοινές αιτίες περιλαμβάνουν: 

• Η αποτυχία να επικοινωνούν την πρόθεση και τα σχέδια τους.

• Η Ενασχόληση με μικρά τεχνικά προβλήματα ή διοικητικά καθήκοντα.

• Η αποτυχία να αναθέτουν καθήκοντα και να αναθέτουν αρμοδιότητες.

• Η αποτυχία να τεθούν προτεραιότητες.

• Ανεπαρκής παρακολούθηση.

• Η μη αξιοποίηση των διαθέσιμων δεδομένων.

• Η αποτυχία ανίχνευσης αποκλίσεων από τις τυποποιημένες διαδικασίες λειτουργίας.

Η εκπαίδευση στη Διοίκηση και Διαχείριση των Πολυπολιτισμικών και Πολυθρησκευτικών Πληρωμάτων

Η εκπαίδευση στη Διοίκηση και Διαχείριση των Πολυπολιτισμικών και Πολυθρησκευτικών Πληρωμάτων έχει σχεδιαστεί για να ελαχιστοποιηθεί ο κίνδυνος επεισοδίων, ενθαρρύνοντας την ασφαλή και υπεύθυνη συμπεριφορά. Αποσκοπεί στην προώθηση θετικών στάσεων, που ευνοούν την καλή προσωπική επικοινωνία, την αριστεία σε ηγετικές ικανότητες και την τήρηση των διαδικασιών λειτουργίας. Η Διοίκηση και Διαχείριση των Πολυπολιτισμικών και Πολυθρησκευτικών Πληρωμάτων είναι το ιδανικό αντικείμενο για τους Αξιωματικούς καταστρώματος και μηχανής, σε συνδυασμό με τους θαλάσσιους πιλότους και το προσωπικό ξηράς. Ο στόχος είναι να διασφαλιστεί ότι οι πρακτικές της χρηστής διαχείρισης των πόρων θα στηρίζουν τις καθημερινές εργασίες. Οι αρχές που καλύπτονται περιλαμβάνουν:

• Την αναγνώριση της σημασίας της συνεπούς καλής διαχείρισης και την ομαδική εργασία.

• Η προθυμία να αλλάξουν συμπεριφορά σε θετική κατεύθυνση.

• Η συνειδητοποίηση της σημασίας της διοίκησης και της διαχείρισης, χρησιμοποιώντας μια κοινή ορολογία.

Το γνωστικό αντικείμενο

Το γνωστικό αντικείμενο διερευνά τις αντιλήψεις και την εφαρμογή της αποτελεσματικής διαχείρισης των πόρων στον τομέα της ναυτιλίας. Η αποτελεσματική διαχείριση των πόρων έχει αναγνωριστεί ως βασική συνιστώσα για την ασφαλή και αποτελεσματική λειτουργία των πλοίων σε σχέση με τους αξιωματικούς. Η αποτυχία αποτελεσματικής διαχείρισης των πόρων αναφέρεται συχνά ως μια αιτία που συμβάλλει στα θαλάσσια συμβάντα και ατυχήματα.

Η εκπαίδευση αυτή ενθαρρύνει τους εκπαιδευόμενους να σκεφτούν με κριτικό πνεύμα τα θεωρητικά μοντέλα που σχετίζονται με την επίγνωση μιας κατάστασης, την επικοινωνία, την ηγεσία, την ομαδική εργασία και τη διαχείριση του φόρτου εργασίας και την εφαρμογή αυτών στη ναυτιλιακή βιομηχανία. Παρέχει εις βάθος κατανόηση του ρόλου και της σημασίας της ηγεσίας στη διαχείριση του ανθρώπινου δυναμικού, συμπεριλαμβανομένου και μιας περιεκτικής επισκόπησης σε θέματα ανάπτυξης ανθρώπινου δυναμικού, καθώς και το σχεδιασμό και την εφαρμογή των ανθρωπίνων πόρων στην χάραξη πολιτικής για την ανάπτυξη και των τεχνικών πόρων, επανεξετάζοντας και συζητώντας θέματα ηγεσίας στο πλαίσιο της δομής και λειτουργίας μιας σύγχρονης ομάδας που ασχολείται με τις αρχές διαχείρισης του έργου, των τεχνικών επικοινωνίας, της διαχείρισης του άγχους, της διαχείρισης κρίσεων, τα κίνητρα, την κοινωνική ευθύνη και την οργανωτική συμπεριφορά στον τομέα της ναυτιλίας. Επίσης, είναι σημαντικός και ο ρόλος της ανάπτυξης του ανθρώπινου δυναμικού για την ενίσχυση της ικανότητας και της αποτελεσματικότητας στο πλαίσιο του ανταγωνισμού.

Ασφάλεια, ατύχημα και διαφορετικότητα

Πολλά ατυχήματα, με αποτέλεσμα μεγάλο αριθμό απώλειας της ζωής κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών, έχουν στρέψει την προσοχή σε θέματα θαλάσσιας ασφάλειας. Η καταγραφή των ατυχημάτων αποκαλύπτει ότι ένα μεγάλο ποσοστό έχει ανθρώπινα αίτια, που σχετίζονται με την πολιτισμική και θρησκευτική διαφορετικότητα που αποτυπώνεται σε συμπεριφορές που προκαλούν σημαντική έλλειψη επικοινωνίας μεταξύ του πληρώματος. Η αξιολόγηση και μελέτη των ναυτικών ατυχημάτων υπέδειξαν την ύπαρξη μιας «αλυσίδας αποδεικτικών στοιχείων» από ατυχήματα / ασφάλεια σε αιτίες όπως, στάσεις, επικοινωνία, επίλυση των συγκρούσεων ή όξυνση αυτών και κατόπιν μιας κουλτούρας ασφάλειας. 

Για να είμαστε σε θέση να μειώσουμε τον κίνδυνο των ατυχημάτων, φαίνεται να υπάρχει η ανάγκη για συντονισμό σε μια πολιτισμική προοπτική της Ναυτιλίας, με σεβασμό και κατανόηση της διαφορετικότητας. Η Ανθρωπολόγος D.Riboli μας αναφέρει σχετικά τη δυσκολία συνύπαρξης διαφορετικών πολιτισμών και θρησκειών και ειδικά σε μικρά κοινωνικά σύνολα όπως εκείνα της Ναυτιλίας, μέσα στο πλοίο. Το θέμα της βίας συγκεντρώνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον τα τελευταία χρόνια και ανάγεται σε «προκλητικό» ζήτημα, τόσο στο χώρο της επιστημονικής θεώρησης όσο και στο επίπεδο των πολιτισμικών αναπαραστάσεων. Η ανθρωπολογική προσέγγιση έχει ως στόχο την κατανόηση των ποικίλων σχέσεων μεταξύ βίας και ανθρώπινων κοινωνιών, βίας και ανθρώπινων συμπεριφορών… Τα άτομα ενδέχεται να μην συμμερίζονται πλήρως τους ίδιους κώδικες συμπεριφοράς, αφού τα ερμηνευτικά πλαίσια που όλοι χρησιμοποιούμε για να κατανοήσουμε τον κόσμο, καθορίζονται πολιτισμικά με ποικίλους τρόπους. Εν συνεχεία, θα σχολιαστεί ο σημαντικός ρόλος του ηγέτη/αρχηγού και οι στρατηγικές που μπορούν να αντιμετωπίσουν και να περιορίσουν συγκρούσεις και βίαια επεισόδια σε μικρές πολυ-εθνοτικές ομάδες… Στη συνάντηση μεταξύ ατόμων που προέρχονται από διαφορετικές πολιτισμικές, εθνοτικές, θρησκευτικές ομάδες, είναι πολύ πιθανόν να δημιουργηθούν οι πρώτες παρεξηγήσεις και συγκρούσεις, ακριβώς επειδή μπορεί να υπάρχουν διαφορετικοί κανόνες συμπεριφοράς. Για τους Ασιάτες και όχι μόνο είναι αγενής και αηδιαστικό το να μπαίνει κανείς στο σπίτι φορώντας παπούτσια, ενώ εμείς θεωρούμε αγένεια να βγάλουμε τα παπούτσια στο χώρο εργασίας ή στο σπίτι των φίλων μας.

Τα εργαλεία της κατανόησης του Διαφορετικού

Θα ήταν χρήσιμο επίσης ως εργαλείο για την καλύτερη δυνατή κατανόηση του διαφορετικού και για την ταυτόχρονη αποφυγή των συγκρούσεων, ο διαπολιτισμικός διάλογος, ο οποίος είναι μια διαδικασία που περιλαμβάνει μια ανοιχτή ανταλλαγή ή διάδραση ανάμεσα σε άτομα, ομάδες και οργανισμούς με διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο ή κοσμοθεωρία. Κάποιοι από τους στόχους του είναι: να αναπτύξει μια βαθύτερη κατανόηση διαφορετικών προοπτικών και πρακτικών, να αυξήσει τη συμμετοχή, την ελευθερία και την ικανότητα επιλογών, να ενδυναμώσει την ισότητα και να ενισχύσει δημιουργικές διαδικασίες εντός του εργασιακού χώρου του πλοίου.

• Θα πρέπει να κατανοούμε το διαπολιτισμικό διάλογο ως διαδικασία διπλής κατεύθυνσης που δεσμεύει ενεργά και τα αυτόχθονα άτομα και εκείνα της άλλης καταγωγής, που αποβαίνει διαλογική και μετατρεπτική και για τις δύο πλευρές, και στην οποία όλοι είναι ισότιμοι.

• Να ενστερνιστούμε μια δυναμική, διαλογική σημασία της «κληρονομιάς» όπου οι σημασίες μπορούν να γίνουν αντικείμενο επαναδιαπραγμάτευσης, να αναδομηθούν και να ξαναμοιραστούν σε ένα κοινό χώρο αλληλεπίδρασης.

• Να αντιληφθούμε τη διαπολιτισμική εκπαίδευση στην εμπορική ναυτιλία ως το ενοποιητικό υπόβαθρο με βάση τα οποίο κάθε είδους εκπαίδευση είναι πιθανή σε έναν κόσμο αυξανόμενων επαφών και αλληλεπίδρασης μεταξύ διαφορετικών πολιτιστικών πρακτικών, πάρα σαν μια αντισταθμιστική ενέργεια που απευθύνεται αποκλειστικά σε μετανάστες.

• Να αναγνωρίσουμε ότι τα διαπολιτισμικά προγράμματα εκπαίδευσης στην εμπορική ναυτιλία δε θα πρέπει να επικεντρώνονται αποκλειστικά στην απόκτηση ικανότητας που σχετίζεται με μια συγκεκριμένη επιστήμη, αλλά κυρίως με την ανάπτυξη δεξιοτήτων, σχέσεων και διαλογικών ικανοτήτων που περιλαμβάνουν τη γνωστική ευστροφία, την ικανότητα αμφισβήτησης απόψεων, τη συνείδηση πολλαπλών ταυτοτήτων και το άνοιγμα προς άτομα και ομάδες με διαφορετικό πολιτισμικό, εθνικό και θρησκευτικό υπόβαθρο.

• Να ενθαρρύνουμε διαπολιτισμικές συζητήσεις, αντιπαραθέσεις και κατανόηση μεικτών ομάδων (ως προς την ηλικία, την εθνικότητα και το κοινωνικό υπόβαθρο).

• Να προάγουμε την ενεργή εμπλοκή και συναισθηματική δέσμευση των συμμετεχόντων, όχι τόσο σαν ευκαιρία για αυτοπροβολή, αλλά σαν ευκαιρία να στοχαστούν πάνω στο ρόλο τους στην εμπορική ναυτιλία και να θέσουν βάσεις για τη συνέχιση του διαλόγου και της συνεργασίας.

• Να εστιάσουμε στη μεθοδολογία μάλλον παρά στο περιεχόμενο. Για παράδειγμα, ενθαρρύνοντας την επαναδιαπραγμάτευση ερμηνειών, την ενεργή ενασχόληση με τα αντικείμενα, την αμοιβαία υποστηρικτική μάθηση, τη συναισθηματική και κινητική πρόσβαση, την παροχή ευκαιριών για αυτοπαρουσίαση, τη χρήση ποικιλίας πηγών, διαφορετικών τρόπων επικοινωνίας, δεξιοτήτων τεχνικής ή τρόπου επικοινωνίας, που να περιέχουν μη ευρωπαϊκές πολιτισμικές οπτικές. Σε όλη αυτή τη διαδικασία, θα πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη ότι η διαπολιτισμική δυναμική ενός θέματος καθαυτή δεν εγγυάται την επιτυχία, ένα θέμα π.χ. θα μπορούσε να αποτύχει, αν γινόταν αντικείμενο διαπραγμάτευσης με ένα παραδοσιακό μοντέλο.

• Να αναγνωρίζουμε την ανάγκη για μακροχρόνια δουλειά και όχι για ευκαιριακές συναντήσεις με άλλες ομάδες κοινού, προσπαθώντας να γίνει ανίχνευση των αναγκών και των προσδοκιών των διαφορετικών κοινοτήτων.

• Να συμπεριλάβουμε φωνές της κοινότητας στην ερμηνεία, τεκμηρίωση και έκθεση, εξασφαλίζοντας ότι ο σκοπός  των διαπολιτισμικών σχεδίων είναι ορατός και εύκολα ανακτήσιμος στο σύστημα τεκμηρίωσης της εμπορικής ναυτιλίας.

​Η γνώση και η ταυτότητα ως δυναμικό εργαλείο της διοίκησης

Το γνωστικό αντικείμενο «Διοίκηση και Διαχείριση των Πολυπολιτισμικών και Πολυθρησκευτικών Πληρωμάτων στην Εμπορική Ναυτιλία» ήδη έχει υιοθετηθεί από τη Ναυτιλιακή αγορά για την εκπαίδευση των Αξιωματικών του Εμπορικού Ναυτικού υπό τη διδακτική μορφή του MRM (Maritime Resources Management), το οποίο έχει ως βάση του τις Κοινωνικές Επιστήμες (επικεντρώνεται στις αρχές και τη μεθοδολογία της Κοινωνιολογίας και της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας) και ειδικά τα αντικείμενα της Κοινωνιολογίας της Θρησκείας και του Πολιτισμού και της Ανθρωπολογίας της Θρησκείας και του Πολιτισμού. Η Ναυτιλιακή αγορά επένδυσε και επενδύει με κόστος για την εκπαίδευση του προσωπικού της στο συγκεκριμένο αντικείμενο, προκειμένου να μειώσει δραστικά το κόστος, το οποίο προκαλείται από την κακή διαχείριση του υφιστάμενου πολυθρησκευτικού και πολυπολιτισμικού προσωπικού, που υπάρχει αυτή τη στιγμή στην Εμπορική Ναυτιλία. Το αντικείμενο ήδη διδάσκεται σε μετεκπαιδευτικό επίπεδο και συνεχίζεται η επέκτασή του. Οι σημερινοί αξιωματικοί του Εμπορικού Ναυτικού δεν πρέπει μόνο να γνωρίζουν τις θρησκευτικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες των πληρωμάτων τους και να συμβαδίζουν σύμφωνα με τους διεθνείς κανονισμούς που επιβάλει υποχρεωτικά πλέον ο IMO (International Maritime Organisation) και ILO (International Labour Organisation), αλλά θα πρέπει να γνωρίζουν την κουλτούρα και τη θρησκεία της χώρας που υποδέχεται το πλοίο. Το εν λόγω γνωστικό αντικείμενο ήδη διδάσκεται σε Πανεπιστήμια του εξωτερικού και της Ελλάδος, ως αυτόνομο αντικείμενο ή ως μεγάλο μέρος ενός αντικειμένου, π.χ. Κοινωνιολογία της Θρησκείας και του Πολιτισμού/Ανθρωπολογίας της Θρησκείας και του Πολιτισμού/Ιστορίας της Θρησκείας και του Πολιτισμού.

Βιβλιογραφία:

^{1. D. Riboli, Συγκρούσεις και μορφές βίας σε πολύ-εθνοτικές ομάδες: μια ανθρωπολογική ματιά, Περιοδικό Ναυτική Εκπαίδευση, τομ. Α΄ Πειραιάς 2012.}

^{2. J. Nida- Rϋmelin, Δημοκρατία και αλήθεια, [Αθήνα 2009], (μτφ: Α. Κοντογιώργη), Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων.}

^{3. R. Chappuis, Η ψυχολογία των ανθρωπίνων σχέσεων, μτφ: Α. Αλμπανοπούλου, [s.l. 2007], εκδ. Το Βήμα γνώση.}

^{4. Παπαρίζος,  Θρησκευτικές ταυτότητες, αντιπαράθεση και αμοιβαία αποδοχή. (Μίλησέ μου για τον θεό σου), Περιοδικό Ναυτική Εκπαίδευση, τομ. Α΄ Πειραιάς 2012.}

^{5. Dekker Sidney (2002). The Field Guide to Human Error Investigations. Ashgate Publishing Limited.} 

^{6. Fahlgren Gunnar (2004). Life Resource Management, CRM & Human Factors. Creative Book Publishers.} 

^{7. Hawkins, Frank H. (1987). Human Factors in Flight. Ashgate Publishing Limited.} 

^{8. Schager Bengt (2008). Human Error in the Maritime Industry. Vinnova.} 

^{9. Wiener, Earl L.; Kanki, Barbara G.; Helmreich, Robert L.(1993).  Cockpit Resource Management. Academic Press Inc.} 

^{10. Helmreich Robert L. (1998). Culture at Work in Aviation and Medicine. Ashgate Publishing Limited.}

^{11. "International Convention on Standards of Training, Certification and Watchkeeping for Seafarers, 1978". International Maritime Organization (IMO). Retrieved 30 August 2012.}

^{12. Krause Shari Stamford (2003). Aircraft Safety, Accident Investigations, Analyses & Applications. McGraw-Hill Companies Inc. pp. 199–210.}

^{13. Helmreich, R.L.; Merritt, A.C., Wilhelm, J.A. (1999)."The evolution of Crew Resource Management training in commercial aviation". International Journal of Aviation Psychology, 9(1), 19-32} 

^{14. Reason, James (1990). Human Error. Cambridge University Press. pp. 173.}