Από τη φύση της η Αναθεώρηση του Συντάγματος[1] στην Ελλάδα είναι μία κομβική διαδικασία, που υπόκειται σε συγκεκριμένες χρονικές και διαδικαστικές δεσμεύσεις (κάθε πέντε χρόνια). Η τελευταία έγινε το 2019. Συνεπώς, η Αναθεώρηση του Συντάγματος αφορά τους «κανόνες του παιχνιδιού» κατά βάση της επόμενης πενταετίας. Δηλαδή, η Αναθεώρηση αφορά το μέλλον.
Αφού αφορά το μέλλον, για να μπορέσουμε να προτείνουμε τις καλύτερες για την κοινωνία θεμελιώδεις θεσμικές ρυθμίσεις, θα πρέπει να έχουμε εικόνα πώς θα εξελιχθεί η κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή. Όμως, το μέλλον δεν είναι ένα και υπόκειται σε αξιακές αξιολογήσεις, που υπόκεινται με τη σειρά τους σε μία σειρά από προσδιοριστικούς παράγοντες που ξεφεύγουν των ορίων του παρόντος. Αξιακές αξιολογήσεις υπεισέρχονται και στα κριτήρια των προτεινόμενων συνταγματικών ρυθμίσεων. Αυτές συνήθως αφορούν το κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό διακύβευμα.
Εμείς εδώ θα διευκρινίσουμε ότι οποιαδήποτε πρόταση θα πρέπει να αποδέχεται το πλαίσιο της φιλελεύθερης οργάνωσης του πολιτεύματος, του ελέγχου και της διάκρισης των εξουσιών και, θα προσθέσουμε, το κριτήριο της αποτελεσματικότητας. Να πρόκειται, δηλαδή, για προτάσεις που είναι εφαρμόσιμες στο υπάρχον σήμερα θεσμικό πλαίσιο (έστω και εάν επιδιώκουν να το μεταβάλουν) και να είναι ορατή η αποτελεσματικότητά τους: η σχέση, δηλαδή, διατιθέμενων πόρων με το προβλεπόμενο αποτέλεσμα να έχει θετικό ή τουλάχιστον μηδενικό πρόσημο. Στον υπολογισμό του οφέλους, όμως, θα πρέπει να υπεισέρχονται και στοιχεία της κοινωνικής ευημερίας, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται μία ολιστική προσέγγιση. Με άλλα λόγια, η μονοδιάστατη οικονομική αποτίμηση των μεγεθών δεν πρέπει να είναι αρκετή.
Το Σύνταγμα είναι η θεμελιώδης θεσμική κανονιστική ρύθμιση της κοινωνίας, που οργανώνει τα βασικά δικαιώματα των πολιτών της, τη διάκριση και τη λειτουργία των τριών εξουσιών (νομοθετική, εκτελεστική, δικαστική). Αποτελεί την πηγή όλης της νομοθετικής και ρυθμιστικής παραγωγής και καλύπτει όλες τις πλευρές της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η Συνταγματική Αναθεώρηση δεν αφορά τη βάση και τη μορφή του πολιτεύματος.
Με βάση τα παραπάνω σημεία, διακρίνουμε την παρούσα παρουσίαση σε τρία κυρίως μέρη: Στο πρώτο οριοθετείται το θεωρητικό υπόβαθρο της ανάλυσης, στο δεύτερο τοποθετούνται οι βασικές προδιαγραφές του μέλλοντος. Τέλος, στο τρίτο υπάρχουν οι σκέψεις για τη Συνταγματική Αναθεώρηση με ειδικότερη αναφορά στη Δικαιοσύνη.
Επιλέχθηκε να αντιμετωπίσουμε το ζήτημα των προτάσεων για τη Δικαιοσύνη και την Οικονομία στο πλαίσιο μιας ευρύτερης συζήτησης για το υπάρχον και την ενδεχόμενη μεταβολή του παραγωγικού προτύπου της ελληνικής οικονομίας, αφού η όποια μεταρρυθμιστική πρόταση δεν μπορεί να περιμένει κάποιος να λειτουργεί σε θεσμικό και χρονικό «κενό» και να αναμένει να είναι αποτελεσματική και αξιακά θεμελιωμένη.
Ταυτοχρόνως, είναι επαγωγικά δομικά ορθό να αντιληφθούμε ότι η επιλογή που έχουμε να κάνουμε μπορεί να έχει δύο εκδοχές: Μία που θα στοχεύει στη βελτίωση του υπάρχοντος παραγωγικού προτύπου της ελληνικής οικονομίας και μία η οποία μπορεί να έχει πιο φιλόδοξους στόχους (την έχουμε ονομάσει εδώ «ριζικότερη μεταβολή»), αφού περιλαμβάνει και στόχους επιθυμητής μεταβολής του παραγωγικού προτύπου με μοχλό τη Δικαιοσύνη.
Αναφορικά με το θεωρητικό υπόβαθρο της ανάλυσης υπάρχουν τρία ζητήματα που θα έπρεπε να ελέγξουμε: Το πρώτο αναφέρεται στη φύση του παραγωγικού προτύπου και του ρόλου της Δικαιοσύνης σε αυτό. Το δεύτερο αναφέρεται στο δύσκολο πρόβλημα που δημιουργεί η ανάγκη βελτίωσης της Δικαιοσύνης σε σχέση με την οικονομία, το οποίο απαρτίζεται από δύο συνιστώσες: τη σχέση νομοθέτησης και οικονομικής ανάπτυξης και την κατάσταση της απονομής της Δικαιοσύνης. Το τρίτο αναφέρεται στον εντοπισμό των οικονομικών συνταγματικών προβλέψεων.
Σχετικά με την περιγραφή του περιβάλλοντος που θα δραστηριοποιηθεί η συνταγματική μεταρρύθμιση, υπάρχουν τρία θέματα τα οποία θα πρέπει να αναλυθούν: Ποιες είναι οι διαχρονικές, κοινωνικές και πολιτικές συμπεριφορές των Ελλήνων αναφορικά με τους θεσμούς και τη Δικαιοσύνη. Ποιο είναι το ευρύτερο περιβάλλον στο οποίο θα λειτουργήσει η επόμενη Συνταγματική Αναθεώρηση. Εδώ υπάρχουν τα megatrends και η μακροχρόνια οικονομική κύμανση. Τα πρώτα αναφέρονται στις βασικές κοινωνικές, γεωστρατηγικές και τεχνολογικές τάσεις. Το δεύτερο αφορά το κατά πόσον η όποια Συνταγματική Αναθεώρηση και μεταρρύθμιση θα λειτουργήσει σε ένα ανθηρό ή πτωτικό οικονομικό περιβάλλον. Τέλος, πρέπει να αναφερθούμε σε ό,τι ονομάζουμε Society 5.0 και Industry 5.0 που περιγράφουν τη μελλοντική κατάσταση της κοινωνίας και της οικονομίας.
Θα πρέπει, επίσης, να αναλύσουμε το βασικό δίλημμα της μεταρρύθμισης: βελτίωση της αποτελεσματικότητας του υπάρχοντος παραγωγικού προτύπου ή ριζικότερη βελτίωση;
Εφόσον μιλάμε για βελτίωση του υπάρχοντος παραγωγικού προτύπου, προφανώς θα πρέπει να επικεντρωθούμε μόνο στον χώρο της Δικαιοσύνης, να μιλήσουμε για αρχές καλής νομοθέτησης και, τέλος, για τις πολιτικές βελτίωσης της απονομής Δικαιοσύνης.
Εφόσον βρισκόμαστε στην περιοχή της ριζικότερης οπτικής, θα πρέπει να διευκρινίσουμε το τι είναι αρχές της επιθυμητής προοπτικής.
Επίσης, θα πρέπει να δούμε τον ρόλο του χρόνου και της εξειδίκευσης στην απονομή της Δικαιοσύνης.
Κρίσιμο, αλλά δύσκολο θέμα θα αποτελέσει το ζήτημα της παρέμβασης στο παραγωγικό σύστημα και, τέλος, η περιγραφή ενός συστήματος συμπερίληψης μακροχρόνιου σχεδιασμού στη ρυθμιστική λειτουργία.
Πρώτη δημοσίευση: διανέοσις, Προτάσεις για τη συνταγματική αναθεώρηση, δικαιοσύνη, 7/2025, σελ. 39-41.
[1] Το Σύνταγμα είναι η θεμελιώδης θεσμική κανονιστική ρύθμιση της κοινωνίας, που οργανώνει τα βασικά δικαιώματα των πολιτών της, τη διάκριση και τη λειτουργία των τριών εξουσιών (νομοθετική, εκτελεστική, δικαστική). Αποτελεί την πηγή όλης της νομοθετικής και ρυθμιστικής παραγωγής και καλύπτει όλες τις πλευρές της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η Συνταγματική Αναθεώρηση δεν αφορά τη βάση και τη μορφή του πολιτεύματος.
