ΚΛΟΝΤ ΦΟΡΙΕΛ ΚΑΙ ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ

Η Συλλογή

Η έκδοση αυτή του Φοριέλ θα αποτελέσει σταθμό, τόσο στη φιλολογική όσο και στην πολιτική ιστορία των επαναστατικών χρόνων και θα ασκήσει έντονη επίδραση στο ρεύμα του Φιλελληνισμού.

Πράγματι, η έκδοση του Φοριέλ είναι ένα φιλολογικό έργο υψηλής ποιότητας, από τους πιο σημαντικούς σταθμούς τόσο της φιλολογικής όσο και της πολιτικής μας ιστορίας των επαναστατικών χρόνων, καθώς λειτουργεί και στα δύο αυτά επίπεδα, στο θεωρητικό ‒ φιλολογικό και στο συγκεκριμένο ιστορικό ‒ πολιτικό επίπεδο της Ελλάδας του 1824. Η εκτενέστατη εισαγωγή του, όπως παρατήρησε ο Αλέξης Πολίτης, είναι «σοφή και χρήσιμη ακόμα και σήμερα, με θερμό φιλελληνικό παλμό», μπορεί να αποτελέσει ένα εξαιρετικό παράδειγμα του τι σημαίνει «συνολική αντιμετώπιση ενός λαού, με άξονα τη γλώσσα του», κατά την εύστοχη επισήμανση της Άλκης Κυριακίδου ‒ Νέστορος (1935-1988).

Ο Φοριέλ εξέδωσε συνολικά περίπου 200 τραγούδια «τα μετέφρασε σε έξοχη πρόζα» και τα συνόδευσε με εξαιρετικά σχόλια. Γράφει συγκεκριμένα στον εισαγωγικό του λόγο, για να αναδείξει την αξία των τραγουδιών: «Οι Νεοέλληνες έχουν και μιαν άλλη ποίηση (…) μια ποίηση λαϊκή με όλη τη σημασία και το πλάτος της λέξης, άμεση και γνήσια έκφραση του εθνικού χαρακτήρα και του εθνικού πνεύματος, που κάθε Έλληνας την εννοεί και την αισθάνεται με αγάπη, μόνο και μόνο επειδή είναι Έλληνας, πατά το χώμα και αναπνέει τον αέρα της Ελλάδας∙ μια ποίηση τέλος πάντων που ζει, όχι μια τεχνητή ζωή στα βιβλία, συχνά φαινομενική μόνο, παρά μέσα στον λαό τον ίδιο, και από τη συνολική ζωή του λαού. Αυτή η ποίηση αποτελείται εξ ολοκλήρου από τραγούδια σαν και αυτά που περιέχονται στη συλλογή ετούτη».

Γενικά, ο πολυσέλιδος εισαγωγικός λόγος (Discours prèliminaire) του πρώτου τόμου (137 σελίδες), μας δίνει μια σχεδόν ολοκληρωμένη εικόνα του Νεοελληνικού πολιτισμού. Εδώ, ο Φοριέλ αναδεικνύει το μέγεθος της σημασίας των Ελληνικών δημοτικών τραγουδιών, αναφέρεται στα είδη τους, σημειώνει τη σχέση τους με τα αρχαιότερα, μιλάει για τη ζωή των νεώτερων Ελλήνων που αγωνίζονται για την ελευθερία τους και κάνει αναφορές για τους αρματολούς και κλέφτες. Τους αντιμετωπίζει με θαυμασμό, προσπαθεί, παράλληλα, να εξηγήσει την ιδιαιτερότητα του φαινομένου, στηριζόμενος σε ιστορικά αίτια, στον θεσμό του αρματολισμού.

Η πρώτη έκδοση της Συλλογής στην Ελλάδα

Το 1956, επίσης, εμφανίζεται στην Ελλάδα η πρώτη έκδοση της Συλλογής του Φοριέλ, μεταφρασμένη, όπως είναι γνωστό, από τον φιλόλογο Απόστολο Χατζηεμμανουήλ, με εισαγωγή του καθηγητή Νίκου Βέη (1883-1958), και τίτλο «Δημοτικά τραγούδια της συγχρόνου Ελλάδος». Από την έκδοση αυτή οι Έλληνες γνώρισαν την πρώτη συστηματική Συλλογή Ελληνικών δημοτικών τραγουδιών, που είχε θαυμάσει όλη η Ευρώπη. Γι’ αυτό ο Νίκος Βέης στο εισαγωγικό του κείμενο παρατηρεί: «Τὰ Ἑλληνικὰ δημοτικὰ τραγούδια ἐν τῷ προσώπῳ τοῦ φιλολόγου φιλέλληνος Κλαυδίου Φωριέλ ἔλαβον τὴν πρέπουσαν εἰς αὐτὰ λαμπρὰν θέσιν ἐν τῇ λογοτεχνίᾳ, ὁ δὲ ἐπιφανὴς συλλέκτης προσέθηκεν εἰς ἑαυτὸν διά τῆς ἐργασίας του ταύτης καὶ ἰδιαίτερον ἔπαινον».

Έπρεπε, όμως, να περάσουν εκατόν εβδομήντα πέντε χρόνια από την έκδοση του Φοριέλ και άλλα σαράντα τρία από την πρώτη έκδοση του έργου στην Ελλάδα, δηλαδή το 1999, για να κυκλοφορηθεί νέα (δίτομη) Ελληνική έκδοση από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Την έκδοση επιμελήθηκε, με γνώση και σύγχρονα φιλολογικά κριτήρια, ο καθηγητής Αλέξης Πολίτης.

Στον πρώτο τόμο περιέχονται τα εκδομένα τραγούδια «δίχως τις διορθωτικές επεμβάσεις του Φοριέλ», ενώ στον δεύτερο περιέχονται 275 ανέκδοτα δημοτικά τραγούδια, τα οποία ο επιμελητής εντόπισε διάσπαρτα σε Γαλλικά Αρχεία διάφορων εποχών, πριν από το 1823 και μετά το 1826. Στον ίδιο τόμο περιλαμβάνονται, επίσης, σε Παράρτημα, 23 Γαλλικές μεταφράσεις τραγουδιών.

Η δίτομη αυτή (και μνημειώδης) έκδοση του Αλέξη Πολίτη υπογραμμίζει την ανάγκη να συγκροτηθεί ένα ενιαίο corpus των καταγραμμένων δημοτικών τραγουδιών, καθώς η Συλλογή του Φοριέλ είναι η παλαιότερη καταγραφή. Ο Πολίτης, υιοθετώντας μια μεθοδολογική κατάταξη με βάση τις μικρότερες «συλλογές» τραγουδιών, ανιχνεύει βήμα - βήμα την καταγραφή, με απώτερο σκοπό να ανασυγκροτήσει όσο το δυνατό γίνεται πιο πειστικά αυτή τη διαδικασία. Και αυτό το επιτυγχάνει δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή στα κάθε λογής σχόλια, τα οποία ο Φοριέλ και οι συνεργάτες του σημείωναν στα περιθώρια των κειμένων ή και σε αποκόμματα, καθώς και στις παραλλαγές στίχων, που ενδεχομένως απορρέουν από την ίδια την προφορική παράδοση, όπως επίσης και στα ανέκδοτα τραγούδια με τις διαφορετικές καταγραφές τους.

Συμπερασματικές παρατηρήσεις

Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι η έκδοση του Φοριέλ δεν είναι μια απλή καταγραφή και παρουσίαση των δημοτικών μας τραγουδιών στη διάρκεια του Απελευθερωτικού Αγώνα των Ελλήνων. Η έκδοση εγκαινιάζει τη μελέτη, αλλά και γενικότερα την έρευνα της δημοτικής ποίησης. Η γλώσσα των Ελληνικών δημοτικών τραγουδιών, τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά τους, οι ιστορικές αρχές, το κοινωνικό και πνευματικό περιβάλλον, όπου δημιουργήθηκαν και ως ένα μέτρο εξακολουθούν μέχρι σήμερα να λειτουργούν, αντιμετωπίσθηκαν από τον Φοριέλ με υποδειγματικό τρόπο. Η Συλλογή αυτή απέδειξε ακόμη, κατά τον Γάλλο συγγραφέα και φιλέλληνα  Roger Milliex (1913-2006), ότι «το Ελληνικό Έθνος δεν πολεμάει μόνο με απαράμιλλο αρχαιοπρεπές θάρρος, αλλά έχει κιόλας πίσω του, εδώ και μερικούς αιώνες, μια πλούσια αν και σχετικά πρόσφατη παιδεία που εκφράζεται στη λαϊκή του γλώσσα - ξέρουμε ότι ο νεαρός Σολωμός θα αντλήσει ενθάρρυνση στο μεγάλο εγχείρημά του από τη διδαχή του Φοριέλ - έναν πραγματικά καθημερινό νεοελληνικό πολιτισμό».

Ο Φοριέλ στο έργο του, με οξυδέρκεια, αλλά και πλούσιο συναίσθημα, επισημαίνει προφητικά ότι «αν (οι Έλληνες) ξαναποκτήσουν την ανεξαρτησία τους, αν έρθει η ώρα που θα μπορούν να καλλιεργήσουν με την ησυχία τους τις σπάνιες ικανότητες που τους χάρισεν η φύση, το καθετί  δίνει την ελπίδα  πως σύντομα θα φτάσουν και θα ξεπεράσουν τον πολιτισμό των άλλων λαών της Ευρώπης. Οι επιστήμες θα ξανανθίσουν, η φιλοσοφία θα ανοίξει καινούργιες σχολές και οι καλές τέχνες θα δημιουργήσουν καινούργια αριστουργήματα. Θα έχουν επίσης δίχως άλλο μεγάλες ποιητικές συνθέσεις, όπου η τέχνη θα έχει πετύχει όλα όσα μπορεί να πετύχει. Αλλά οι τόσο ωραίες ελπίδες ας μην τους κάνουν να περιφρονήσουν ένα έργο ταπεινό και εύκολο. Ας βιαστούν να συλλέξουν ό,τι δεν έχει χαθεί από τα λαϊκά τραγούδια. Η Ευρώπη θα τους χρωστάει χάρη για ό,τι θα κάνουν για να τα διατηρήσουν, και μια μέρα θα χαίρονται να μπορούν να συσχετίσουν με τα προϊόντα μιας ποίησης λόγιας και καλλιεργημένης αυτά τα απλά μνημεία της ιδιοφυΐας, της ιστορίας και των εθίμων των πατέρων τους».

Η έκδοση όμως των Ελληνικών δημοτικών τραγουδιών του Φοριέλ είχε ακόμη ένα σπουδαιότατο ρόλο στον Αγώνα των Εξεγερμένων Ελλήνων. Η Συλλογή και οι αλλεπάλληλες μεταφράσεις της στις σημαντικότερες Ευρωπαϊκές γλώσσες συνέβαλαν, όπως σημείωσα ήδη, στη στήριξη του Κινήματος του Φιλελληνισμού, αφού είχε μεγάλη επίδραση στους πνευματικούς κύκλους της Ευρώπης, οι οποίοι, με τη σειρά τους, επηρέασαν το ιστορικό αυτό ρεύμα της εποχής.

Ο Φιλελληνισμός, που ως έννοια παρουσιάζεται για πρώτη φορά το 1781 από τον Ιώσηπο Μοισιόδακα, δεν ήταν μόνο μια μεγάλη ηθική, αλλά και υλική δύναμη, που συνετέλεσε ποικιλοτρόπως στην αίσια έκβαση του Αγώνα των Ελλήνων. Και είναι οφειλόμενο χρέος η αναγνώριση ότι ένα μέρος της δύναμης αυτής εσφυρηλάτησε ο «μεγάλος πνευματικός φιλέλληνας» Κλοντ Φοριέλ με την έκδοση των δημοτικών μας τραγουδιών, όπως άλλωστε έχει επισημανθεί και στη σχετική βιβλιογραφία. Γι’ αυτό πρέπει, καταλήγοντας, να επαναλάβω τη θέση του Παλαμά ότι ο Φοριέλ πρέπει για μας τους Έλληνες να βρίσκεται στην ίδια κορυφή με τον Λόρδο Μπάιρον. Και βέβαια αξίζει να τιμηθεί, έστω και αργά από το Πανεπιστήμιο και την Ελληνική Πολιτεία.

Περισσότερα για το θέμα αυτό βλέπετε στο βιβλίο του Μηνά Αλ. Αλεξιάδη, «Κλοντ Φοριέλ και Φιλελληνισμός», Ινστιτούτο Λαϊκού Πολιτισμού Καρπάθου, Τμήματος Φιλολογίας Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών - Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 2015.