ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΨΗΦΙΔΩΤΟΥ

Το ψηφιδωτό είναι μια τέχνη πάθους. Ένα πάθος που ξεκίνησε πριν περίπου πέντε χιλιάδες χρόνια από τους Σουμέριους στο Ουρούκ και σε άλλες πόλεις της Μεσοποταμίας.\

Το ψηφιδωτό μεγαλούργησε στην Ελλάδα φέροντας ένα άρωμα Ανατολής, αφήνοντας παρακαταθήκες για την ευρωπαϊκή τέχνη. Προέρχεται από τη λέξη «ψηφίς» και έχει την ρίζα της στη λέξη «ψήφος», που κατά την αρχαίαν έννοια σημαίνει μικρή πέτρα, βότσαλο και άλλα παρεμφερή. Ψήφος εσήμαινε ακόμη ό,τι και σήμερα.

Η τέχνη του ψηφιδωτού χρονολογείται από το 5000 π.Χ. Τα πρώτα ψηφιδωτά κατασκευάστηκαν ως πήλινοι κώνοι, μήκους 10-15 εκ. που ήταν βυθισμένοι μέσα σε λάσπη, ακουμπώντας σε τοίχους με σκοπό τον καλλωπισμό. Η βάση του κώνου που έμενε έξω έφερε ψηφίδες, οι οποίες ήταν βαμμένες με μαύρο, άσπρο ή κόκκινο χρώμα και σχημάτιζαν διάφορα γεωμετρικά σχέδια. Βρέθηκαν στην αρχαία Μεσοποταμία μεταξύ Τίγρη και Ευφράτη (Ιράκ). Τα ψηφιδωτά, επιδαπέδια ή εντοιχισμένα είναι κατ’ εξοχήν έκφραση του παλαιοχριστιανικού και βυζαντινού κόσμου. Η προέλευσή τους ανάγεται στους αρχαιότερους χρόνους. Το αρχαιότερο δείγμα θεωρείται ένα δάπεδο, του 8ου αι. π.Χ., που ανακαλύφθηκε στην περιοχή της αρχαίας Φρυγίας της Μικρά Ασίας. Η τεχνική του ψηφιδωτού διαμορφώνεται κατά τον 5ον αι. π.Χ. που χρησιμοποιούνται μαύρα και λευκά βότσαλα (χαλίκια).

Οι Έλληνες ήταν οι πρώτοι οι οποίοι, πριν από την Αλεξανδρινή Εποχή, ανέπτυξαν την τέχνη των ψηφιδωτών και τη μετέτρεψαν σε μια σπουδαία μορφή τέχνης. Τα παλαιότερα σωζόμενα ψηφιδωτά δείγματα στον ελλαδικό χώρο βρίσκονται στην Πέλλα, στη Ρόδο, στη Δήλο, στην Όλυνθο της Χαλκιδικής (4-5ος αι. π.Χ.).

Η επίδραση της κλασικής ελληνικής τέχνης ήταν πολύ σημαντική, η οποία δημιούργησε τις βάσεις για την τέχνη του ψηφιδωτού.

Γύρω στο 800 π.Χ., τα ψηφιδωτά γίνονταν από βότσαλα και αρχικά πληρούσαν μόνο λειτουργικούς σκοπούς (π.x. λιθόστρωτα και δάπεδα). Περίπου στο 400 π.Χ. οι Έλληνες άρχισαν να αναπτύσσουν αυτά τα ψηφιδωτά (βότσαλα) σε μορφή τέχνης δημιουργώντας εικόνες και αυστηρά γεωμετρικά σχέδια. Κομμάτια πέτρας και οστράκων εισήχθησαν στα γεωμετρικά σχέδια. Τα χρώματα ήταν σε φυσικούς τόνους, όπως μαύρο, ώχρα και πράσινο.

Οι τεχνίτες αυτής της περιόδου έχουν εξελιχθεί πλέον σε καλλιτέχνες είναι σε θέση να γνωρίζουν τα μυστικά του φωτός και της σκιάς, της προοπτικής και της πλαστικότητας, της συμμετρίας και του κάλλους.

Στο 200 π.Χ. δημιουργήθηκαν ειδικά κατασκευασμένες ψηφίδες, όπως το γυαλί, ανεβάζοντας το ψηφιδωτό σε νέο και συναρπαστικό επίπεδο. Ήταν έτσι δυνατή η δημιουργία ενός ψηφιδωτού τόσο λεπτομερούς όσο η ζωγραφική.

Στην Ελληνο-Ρωμαϊκή περίοδο υπήρξε μεγάλη ανάπτυξη στον τομέα του ψηφιδωτού, αρχικά για λειτουργικό σκοπό, π.χ. κάλυψη δαπέδων ή εδάφους. Θα πρέπει να αναφερθεί ότι από την Ελληνιστική Ανατολή διαδίδεται η τάση αυτή στην Ιταλία και ιδιαίτερα στην Πομπηία και στην Ρώμη από Έλληνες τεχνίτες. Οι Ρωμαίοι μετέφεραν την τέχνη του ψηφιδωτού πιο μακριά, καθώς η αυτοκρατορία τους εξαπλωνόταν. Αρκετά από τα ωραιότερα διατηρημένα ψηφιδωτά βρίσκονται σε επαρχίες της Αυτοκρατορίας (π.χ. Τυνησία κ.ά.).

Κατά τη διάρκεια της Χριστιανικής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, γύρω στον 4ο, 5ο, 6ο αι. μ.Χ., με κέντρο την Κωνσταντινούπολη (Βυζάντιο), η τέχνη του ψηφιδωτού επηρεάστηκε έντονα από την Ανατολή. Η οπτική δυναμική του ψηφιδωτού είχε μεγάλη επίδραση σε μεγάλες χριστιανικές εκκλησίες. Τα καλύτερα κλασικά έργα βρίσκονται στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης, στον Όσιο Λουκά, στη Νέα Μονή της Χίου, στο Δαφνί, στη Ραβέννα κ.α.

Κατά τη διάρκεια των πρώτων μεσαιωνικών χρόνων το ψηφιδωτό έπεσε σε μαρασμό μέχρι τον 11ο και 12ο αιώνα.

Την περίοδο της Αναγέννησης, και αργότερα γύρω στο 1880 και 1920, το ψηφιδωτό ήρθε ξανά στο φως και ένας φρέσκος ενθουσιασμός άρχισε πάλι να αναπτύσσεται. Ο εκλεκτισμός του 19ου αιώνα  αναθέρμανε όλες τις παραδοσιακές τέχνες όπως και την τέχνη του ψηφιδωτού, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν εξειδικευμένες σχολές και δημόσιες παραγγελίες (π.χ. Άγιος Παύλος του Λονδίνου, Όπερα του Παρισιού). Στις αρχές του 20oύ αιώνα  η επιρροή της Νέας Τέχνης (Art Nouveau) βοηθά την απελευθέρωση του ψηφιδωτού από την παραστατικότητα και τον μιμητισμό στη ζωγραφική. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στο όνομα του Ισπανού Antoni Gaudi (Βαρκελώνη) που απογείωσε το διακοσμητικό χαρακτήρα του ψηφιδωτού. Ο Gaudi ήταν πρωτοπόρος δημιουργός ψηφιδωτών. Χρησιμοποιούσε απλά άχρηστα υλικά, κεραμικά, σπασμένα αντικείμενα και στιλβωμένους πασσάλους για να επενδύσει τοίχους και αντικείμενα με την τέχνη του ψηφιδωτού. Έτσι δημιουργήθηκαν τα τρισδιάστατα γλυπτά ψηφιδωτά.

Ο Gustav Klimt (1862-1918, Βιέννη) συνδύασε τη ζωγραφική με το ψηφιδωτό.

Το ψηφιδωτό του σήμερα, που ισορροπεί ανάμεσα στη ζωγραφική και στη γλυπτική, εφαρμόζεται σε εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους διακοσμώντας τοίχους σπιτιών, δημόσιων χώρων, εκκλησιών κ.ά. Πολλοί καλλιτέχνες διακρίθηκαν διεθνώς, όπως οι Simon Rodia, Rayman Edvard Isidoro, Lucio Orsoni, Mimmo Poladino, Nek Chaud, Felice Nittolo κ.ά., και διάλεξαν το ψηφιδωτό ως τρόπο έκφρασης.

Στην Αθήνα πρόσφατα έγινε υπαίθριο τρισδιάστατο ψηφιδωτό που στολίζει το κέντρο πλατείας του Μαρκόπουλου Αττικής (υπεύθυνος Ν. Τόλης).

Ας ελπίσουμε στο εγγύς μέλλον να δημιουργηθεί δημόσια σχολή ψηφιδογραφίας και στην Ελλάδα.