ΤΑ ΕΘΙΜΙΚΑ ΨΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΑΠΡΙΛΙΑΣ

«Έστησ’ ο Έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη, κι η φύσις ηύρε την καλή και τη γλυκιά της ώρα».

Ο ποιητικός λόγος του Διονυσίου Σολωμού (Ελεύθεροι  Πολιορκημένοι, Σχεδίασμα Γ’, Ο Πειρασμός) δίνει, νομίζω, εύγλωττα την εικόνα του μήνα αυτού: Η δύσκολη περίοδος του χειμώνα πέρασε με τον ερχομό του Απρίλη, κατ΄ εξοχήν ανοιξιάτικου μήνα. Η φύση στη «γλυκιά της ώρα» δείχνει και την ιδιάζουσα ερωτική σχέση της με τον άνθρωπο. Το δηλώνει άλλωστε το ίδιο το όνομα Απρίλιος. Προέρχεται από το λατινικό ρήμα aperio-aperire, που σημαίνει «ανοίγω». Τώρα τον Απρίλη «ανοίγουν» τα πάντα: ο καιρός, ο κόσμος της φύσης, οι καρδιές των ανθρώπων...

Ο Απρίλιος «ανοίγει», όμως, και με τη γνωστή σε όλους μας Πρωταπριλιά. Η πρώτη μέρα του πλαισιώνεται εθιμικά με το ψέμα. Έθιμο παλιό, με μεγάλη διάδοση ανά τον κόσμο. Την Πρωταπριλιά ή April Fools Day, όπως αποκαλείται στην Αγγλία, οι άνθρωποι ακολουθούν τη συνήθεια να λένε ψέματα στους άλλους, προσπαθούν να τους γελάσουν, να τους κοροϊδέψουν. Τα παιδιά, μάλιστα, είναι οι πιο θερμοί υποστηρικτές αυτής της παράδοσης, με θύματα άλλα παιδιά, άλλα και γονείς, δασκάλους, φίλους ή άλλους που μπορούν να πέσουν στις καλοστημένες παγίδες τους.

Από τα πιο γνωστά (και αθώα) παραδοσιακά ψέματα της ημέρας είναι να πεις σε κάποιον ότι λύθηκε το κορδόνι του παπουτσιού του ή ότι κάτι στραβό συμβαίνει με την εμφάνισή του, ενώ στην πραγματικότητα όλα είναι τέλεια. Ωστόσο, υπάρχουν και ψέματα τα οποία, πολλές φορές, δραματοποιούν ανύπαρκτα γεγονότα και, φυσικά, προκαλούν κάθε είδους ανησυχία στον άλλον, που τα ακούει, αν δεν είναι ενημερωμένος για το έθιμο. Τέτοιας μορφής ψέματα βέβαια, παρά την εθιμική τους δυνατότητα, πρέπει να αποφεύγονται.

Στην εποχή μας, τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (τύπος, ραδιόφωνο, τηλεόραση) είναι πιστοί τηρητές του εθίμου. Θυμάμαι κάποτε μιαν Πρωταπριλιά το πρωτοσέλιδο γνωστής εφημερίδας των Αθηνών, που έγραψε την αληθοφανή είδηση: «'Επεσε ο κεκλιμένος πύργος της Πίζας, ευτυχώς χωρίς θύματα!...». Είδηση, που συγκίνησε τον κόσμο, αλλά διαψεύστηκε γρήγορα.

Μιαν άλλη Πρωταπριλιά, εκφωνητής της ραδιοτηλεόρασης έδωσε ως πρώτη είδηση στο δελτίο την αυξημένη, σε υπερβολικά επίπεδα, ατμοσφαιρική ρύπανση της Αθήνας, το γνωστό σε όλους μας νέφος. Κατά τον εκφωνητή, οι Αθηναίοι, λόγω υψηλού κινδύνου, έπρεπε να εγκαταλείψουν (!) αμέσως την πρωτεύουσα. Όπως ήταν φυσικό, η (ψευδής) είδηση προκάλεσε τότε πανικό, αλλά και πολιτικό θέμα: ο αρμόδιος διευθυντής αναγκάσθηκε να παραιτηθεί την επομένη από τη θέση του.

Γιατί, όμως, λέμε ψέματα την Πρωταπριλιά; Ποιές είναι οι πιθανές ερμηνείες του εθίμου; Στο εύλογο αυτό ερώτημα θα προσπαθήσω να δώσω ορισμένες απαντήσεις από τη σχετική βιβλιογραφία.

Μια πρώτη ερμηνευτική προσέγγιση του εθίμου έρχεται από την Γαλλία. Στη χώρα αυτή, για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα μετά τον 13ο αιώνα, είχε καθιερωθεί ως Πρώτη του Έτους (Πρωτοχρονιά) η πρώτη Απριλίου. Το 1564, όμως, ο Κάρολος Θ’ άλλαξε την πρωταπριλιάτικη Πρωτοχρονιά και την μετέθεσε στην κανονική της ημερομηνία (1 Ιανουαρίου). Το έκανε αυτό, γιατί δεν ήθελε οι συμπατριώτες του Γάλλοι να γιορτάζουν την Πρωτοχρονιά σε άλλη ημερομηνία από τους υπόλοιπους Ευρωπαίους. Η αλλαγή της ημερομηνίας, όμως, προκάλεσε πολλές δυσαρέσκειες στη χώρα του, κυρίως σε εκείνους που είχαν συνηθίσει την πρωταπριλιάτικη Πρωτοχρονιά. Οι περισσότεροι Γάλλοι, ωστόσο, αποδέχθηκαν την αλλαγή, γι’ αυτό και πείραζαν τους «παραδοσιακούς», αυτούς που ακολουθούσαν ακόμη την παλιά Πρωτοχρονιά. Τα σχετικά πειράγματα τα έκαναν με «δώρα». Την Πρωτοχρονιά της πρώτης Απριλίου τους έστελναν κάλπικα πρωτοχρονιάτικα δώρα και τους κορόιδευαν με διάφορα ψέματα. Εννοείται πως τα αληθινά δώρα δίνονταν την πρώτη Ιανουαρίου.

Μια άλλη ερμηνεία σχετίζεται με τους Κέλτες, οι οποίοι, λόγω καλού καιρού, άρχιζαν το ψάρεμα την πρώτη Απριλίου. Βέβαια, ψάρια δεν έπιαναν, αλλά όταν γύριζαν από το ψάρεμα, έλεγαν πολλές ψεύτικες ιστορίες για μεγάλα ψάρια. Γι' αυτό και οι Γάλλοι ονομάζουν το πρωταπριλιάτικο ψέμα poisson d’ Avril (= ψάρι του Απρίλη). Κάτι ανάλογο συμβαίνει σήμερα και με τους κυνηγούς, οι οποίοι, σχεδόν πάντα, λένε πως είδαν ή σκότωσαν τόσους λαγούς, πέρδικες κ.λπ., αλλά η πραγματικότητα τους διαψεύδει.

Πολύ πιθανή είναι η ερμηνεία, που αναφέρεται στην πρωτομηνιά αυτή ως ημέρα «διαβατήρια», μετάβασης από μιαν εποχή σε μιαν άλλη, που συνεπάγεται και δεισιδαιμονικές προφυλάξεις. Γι’ αυτό αντιμετωπίζεται με το πρωταπριλιάτικο ψέμα, το οποίο θα ξεγελάσει τον πιθανό εχθρό ή τον δαίμονα, με φυσική συνέπεια την ευτυχία. Ο Απρίλιος, εξάλλου, δεν φέρνει μόνο τις δυνάμεις του καλού, αλλά και του κακού, οι οποίες πρέπει να παραπλανηθούν. Η παραπλάνηση γίνεται με τα ψέματα της Πρωταπριλιάς, που θεωρούνται μέσα προφύλαξης από τα δαιμονικά πνεύματα.

Παράλληλα, τα ψέματα αυτά μπορούν να θεωρηθούν και ως απόκρυψη των πραγματικών προθέσεων του ανθρώπου, σε ορισμένες κρίσιμες στιγμές της ζωής του. Μια τέτοια στιγμή θεωρείται η πρώτη Απριλίου, που φέρνει την Άνοιξη, μια νέα εποχή, εποχή σοδειάς, φορτισμένη με τις αγωνίες και ανησυχίες του αγροτικού ανθρώπου. Έτσι, έπρεπε να εξαπατήσει τις κακές δυνάμεις, να μη φανερώσει την πραγματική του πρόθεση με το να λέει άλλα αντί άλλων. Από μια τέτοια αρχαϊκή συνήθεια, ίσως, ξεκινάει το έθιμο.

Ωστόσο, το εθιμικό ψευδολόγημα της Πρωταπριλιάς μας οδηγεί μάλλον, ως προς την προέλευσή του, σε μιαν ακόμη τυπική περίπτωση πολυγενετικότητας, όπως έλεγαν παλαιότερα οι ανθρωπολόγοι και εθνολόγοι για τις εκδηλώσεις του πολιτισμού μας. Πλήθος από τις εκδηλώσεις αυτές είναι εντελώς όμοιες, παρά το ότι αναδύθηκαν από περιβάλλοντα διαφορετικά το ένα από το άλλο, εξαιτίας της κοινής ανθρώπινης φύσης.

Σήμερα, το έθιμο δεν έχει καμία σχέση με την παλαιότερη λειτουργικότητά του, αλλά επειδή αρέσει πολύ, το βρίσκουμε ανανεωμένο, ως παιχνίδι κυρίως, αλλά και με χονδροειδή αστεία (π.χ. απρεπείς τηλεφωνικές κλήσεις), τα οποία είναι μόνο ενοχλητικά. Τα αστεία αυτά μπορούμε να τα θεωρήσουμε, ίσως, μιαν (εθιμική) παρουσία ανθρώπινης ανάγκης για επικοινωνία και διαφυγή από την αθεράπευτα τεχνολογική εποχή μας.