ΤΟ ΚΥΝΗΓΙ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ

Ὁ Δημόκριτος εἶν’ ἀπ’ τοὺς πρώτους στοχαστὲς (ἴσως κι ὁ πρῶτος) ποὺ ἐπιχειρεῖ ἕνα πέρασμα ἀπ’ τὴν κοσμολογία στὴν Ἠθική. Ἀπ’ τὸ ἔργο τοῦ Δημόκριτου μᾶς διασώθηκαν (μεταξὺ ἄλλων) πάν’ ἀπὸ διακόσια ἀποσπάσματα περὶ Ἠθικῆς. Ἂν πράγματι ἀνήκουν ὅλα σ’ αὐτόν, τότε ὁ Δημόκριτος ἀναλώθηκε στὴν κυριολεξία σὲ μία ἠθικολογία κοινότοπη. Ἀρκετὰ ἀπ’ αὐτὰ τ’ ἀποσπάσματα, μάλιστα, ἀποτελοῦν μιμήσεις καὶ ἀναδιατυπώσεις ἀντίστοιχων ἡρακλείτειων ἀποσπασμάτων. Ξέχωρα πού, τουλάχιστον σ’ ἐμένα, θυμίζουν κηρύγματα ἐξ ἄμβωνα καὶ χρηστομάθεια βαρετή (κάθε ἠθικολογία, ἐξάλλου, τέτοια εἶναι).

Δὲν ἦταν νὰ ἀσχοληθῶ μὲ τέτοιου εἴδους γνωμικὰ καὶ ρητὰ ἀλλὰ κάποια ἀπ’ αὐτὰ (λίγα εὐτυχῶς) μοῦ προκάλεσαν πραγματικὴ δυσαρέσκεια κι εἶπα νὰ τὴν ἐκφράσω μὲ τὰ δικά μου σχόλια – στὴν πραγματικότητα κάθε ἠθικὴ ποὺ διατυπώνεται μὲ τὴ μορφὴ νουθεσιῶν μοῦ προκαλεῖ δυσφορία, ἐκτὸς κι ἂν διατυπώνεται μ’ ἄλλη μορφὴ καὶ ταυτόχρονα προκύπτει ἀπὸ μία σοβαρὴ καὶ συστηματικὴ θεωρία.

Στὴν ἐρώτηση τοῦ Σωκράτη πῶς πρέπει νὰ ζῇ κάποιος, ὁ Δημόκριτος ἀπαντάει ὅτι τ’ ἀπώτερο καλὸ ἢ ὁ μέγιστος σκοπὸς εἶν’ ἡ εὐθυμία ἢ ἡ εὐδαιμονία ποὺ τὴν ταυτίζει ὁ ἴδιος μὲ τὴ χαρὰ τῆς ζωῆς. Ὑπάρχουν 18 ἀποσπάσματα ποὺ ἀναφέρουν ὅτι ἡ εὐθυμία πραγματοποιεῖται μέσ’ ἀπ’ τὴ διατήρηση τοῦ μέτρου στὸ κυνήγι τῆς ἡδονῆς καὶ τῆς τέρψης. Σ’ ἕν’ ἀπ’ αὐτὰ (DK, B191) ο Ἀβδηρίτης στοχαστὴς κάνει μία ἐκτενῆ ἀνάλυση τῆς παραπάνω θέσης, ἀλλὰ μοῦ φαίνεται ὅτι στὴν προσπάθειά του νὰ πείσῃ τὸν ἀναγνώστη, τὸν ὁδηγεῖ νὰ δεχτῇ τὴν ἠττοπάθεια καὶ τὴν παραίτηση ἀπὸ καθετὶ βελτιωτικὸ τῆς ζωῆς του. Δὲν θὰ παραθέσω ὅλο τ’ ἀπόσπασμα, ἐπειδὴ εἶναι κάπως μακρύ, παρὰ μόνον τὰ τμήματα ποὺ ἐνδιαφέρουν.

Ανθρώποισι γὰρ εὐθυμίη γίνεται μετριότητι τέρψιος καὶ βίου συμμετρίῃ· τὰ δ᾽ ἐλλείποντα καὶ ὑπερβάλλοντα μεταπίπτειν τε φιλεῖ καὶ μεγάλας κινήσιας ἐμποιεῖν τῇ ψυχῇ [ ]. Καὶ ποιός θ’ ἀρνηθῇ ὅτι τὰ πολλὰ καὶ τὰ καθόλου βλάπτουν καὶ καταργοῦν τὴν εὐθυμία πού, σύμφωνα μὲ τὸν Δημόκριτο, ἀποτελεῖ καὶ τὸν μέγιστο σκοπὸ τῆς ζωῆς; Πιὸ κάτω προτείνει πῶς θ’ ἀποφεύγουμε τὶς ἀκρότητες αὐτές· [ ] ἐπὶ τοῖς δυνατοῖς οὖν δεῖ ἔχειν τὴν γνώμην καὶ τοῖς παρεοῦσιν ἀρκέεσθαι τῶν μὲν ζηλουμένων καὶ θαυμαζομένων ὀλίγην μνήμην ἔχοντα καὶ τῇ διανοίᾳ μὴ προσεδρεύοντα [ ]. Ἀκόμα κι ἂν εἶναι σχετικὸς ὁ τρόπος ξεπεράσματος τῶν ἀκροτητῶν ποὺ προτείνει ὁ στοχαστής, ἡ ἐμπειρία διδάσκει ὅτι κι ἔτσι μπορεῖ νὰ ἐπιτευχθῇ τὸ μέτρο.

Ὅμως, ἔχοντας πάρει ἀρκετὴ φόρα προτείνει καὶ κάτι ἄλλο ἀμέσως μετά· [ ] τῶν δὲ ταλαιπωρεόντων τοὺς βίους θεωρέειν, ἐννοούμενον ἃ πάσχουσι κάρτα, ὅκως ἂν τὰ παρεόντα σοι καὶ ὑπάρχοντα μεγάλα καὶ ζηλωτὰ φαίνηται, καὶ μηκέτι πλειόνων ἐπιθυμέοντι συμβαίνῃ κακοπαθεῖν τῇ ψυχῇ [ ]· καὶ πρὸς τὸ τέλος τοῦ ἀποσπάσματος,   [ ] παραβάλλοντα τὸν ἑωυτοῦ βίον πρὸς τὸν τῶν φαυλότερον πρησσόντων καὶ μακαρίζειν ἑωυτὸν ἐνθυμεύμενον ἃ πάσχουσιν [ ]. Δηλαδὴ νὰ κοιτᾶμε τὰ χειρότερα γιὰ ν’ ἀρεσκόμαστε σὲ ὅ,τι ἔχουμε καὶ ταυτόχρονα νὰ μὴν διεκδικοῦμε περσότερα γιατὶ μία τέτοια διεκδίκηση μπορεῖ νὰ εὐθύνεται γιὰ δολοπλοκίες καὶ παρανομίες ἀκόμα.

Σ’ αὐτὸ ἀκριβῶς τὸ σημεῖο εἶναι ποὺ ὁ Δημόκριτος ἄθελά του ἴσως (;) προτείνει μία στάση παραίτησης κι ἠττοπάθειας μὲς στὴ ζωὴ κι ἀποφυγῆς διεκδίκησης κάτι καλύτερου ἢ περσότερου. Δηλαδὴ ἀπὸ φόβο νὰ μὴν πετύχῃ τὸ μέτρο στὶς ἐπιδιώξεις του, κι ἔτσι νὰ ἐπέλθῃ ἀναστάτωση στὴν ψυχή, ὁ ἄνθρωπος πρέπει νὰ βολεύεται κοιτῶντας πάντα τὸ χειρότερο· ἔτσι ἐξασφαλίζει μία ἥσυχη ζωὴ χωρὶς ἔγνοιες καὶ πάθη! Ἀκόμα καὶ σήμερα διατυπώνονται ἀνάλογες ρήσεις ποὺ νουθετοῦν πρὸς κάτι τέτοιο καὶ μάλλον ἔχουν τὴν καταγωγή τους σ’ αὐτὸ τ’ ἀπόσπασμα τοῦ Δημόκριτου· καὶ μὴ χειρότερα ἢ ὑπάρχουν καὶ χειρότερα!

Δὲν ξέρω ἂν κάποιος μὲ τὴ στάση αὐτὴ πραγματώνῃ τὴν εὐθυμία περσότερο ἀπὸ ἐκεῖνον πού, ἔχοντας πράγματι συναίσθηση τῆς θέσης του (κι ἀδιαφορῶντας ἂν εἶναι καλύτερη ἢ χειρότερη σὲ σχέση μ’ αὐτὴ ἄλλων), ἐπιδιώκει νὰ τὴ βελτιώσῃ προσπαθῶντας νὰ ἀπομακρυνθῇ ἔτσι ἀπ’ τὸν βίο ὅλων ἐκείνων ποὺ εἶναι χειρότερος ἀπ’ τὸν δικό του καὶ νὰ πλησιάσῃ τὸν βίο ἐκείνων ποὺ εἶναι καλύτερος.

Ὁ Δημόκριτος νουθετεῖ σωστὰ ὑπὲρ ἑνὸς βίου γεμάτος εὐθυμία ἀλλὰ ὁ τρόπος ποὺ προτείνει γιὰ τὴν ἐπίτευξή της ἐνισχύει τὸ βόλεμα τῆς στασιμότητας καὶ τὴν ἠττοπάθεια τῆς παραίτησης. Ἐντάξει, νὰ ἐνδιαφερόμαστε γιὰ τὴν εὐδιαθεσία μας καὶ τὴν ψυχική μας γαλήνη, ἀλλὰ νάναι κι ἡ μόνη μας ἔγνοια τὸ κοίταγμα πρὸς τὰ πίσω ἢ πρὸς τὰ κάτω γιὰ νὰ μὴν τὴ διαταράξουμε;