ΤΡΙΤΗ ΚΑΙ ΔΕΚΑΤΡΕΙΣ...

Όταν το ημερολόγιο δείχνει: Τρίτη και 13 κάποιου μήνα, το προσέχουν πολλοί άνθρωποι. Ημέρα Τρίτη, δεκατρείς του μήνα... Αποφράδα ημέρα και συγχρόνως δυσοίωνος αριθμός, κατά τη λαϊκή αντίληψη, που συμπίπτουν ορισμένες φορές στην αέναη ροή του χρόνου. Ειδικά φέτος (2017,) συμπίπτουν μόνο μία φορά (13 Ιουνίου).

Σίγουρα πολλοί άνθρωποι θα προσέξουν την επίκαιρη αυτή ημερολογιακή σύμπτωση, η οποία θεωρείται γενικά «γρουσούζικη» και συνεπώς ακατάλληλη για το ξεκίνημα νέων εργασιών, την τέλεση ενός γάμου, την πραγματοποίηση ενός ταξιδιού κ.λπ. (Ωστόσο, ανεξάρτητα από ημερολογιακές συμπτώσεις, η Τρίτη ως ημέρα και ο αριθμός 13 μόνος ή ως ημερομηνία συνοδεύεται πάντοτε από δυσμενείς προλήψεις). Άλλωστε και ο άνθρωπος του τεχνολογικού πολιτισμού υπολογίζει πολλές φορές τις παραδοσιακές προλήψεις και δεισιδαιμονίες, όπως είναι και το δίδυμο της ημερομηνίας αυτής.

Στη σύντομη αυτή αναφορά μου, θα δούμε το ιστορικό της αποφράδας ημέρας, του δυσοίωνου 13 και παράλληλα, με τη βοήθεια της λαογραφικής βιβλιογραφίας, θα επιχειρήσουμε να ερμηνεύσουμε την ενδιαφέρουσα αυτή λαϊκή δοξασία.

Αποφράδες ημέρες έχουν όλοι οι λαοί του κόσμου. Οι αρχαίοι Έλληνες, λόγου χάρη, θεωρούσαν τέτοιες τις ημέρες των Ανθεστηρίων, γιατί τότε πίστευαν ότι περιφέρονταν κοντά τους οι ψυχές των νεκρών. Ο Ησίοδος στα «Έργα και Ημέραι» προτρέπει τους γεωργούς να μην αρχίζουν τη σπορά στις δεκατρείς του μήνα (στίχ. 780). Οι Ρωμαίοι τις ονόμαζαν nefasti dies, ενώ και άλλοι λαοί τους έδιναν ιδιαίτερα ονόματα, για να τις ξεχωρίζουν από τις υπόλοιπες ημέρες.

Η Τρίτη θεωρείται από τους Έλληνες η κυριότερη αποφράδα, «απαίσια» και «γρουσούζικη» ημέρα της εβδομάδας. Συνήθως, πιστεύεται ότι όποιος ταξιδέψει Τρίτη, δε γυρίζει πίσω ή, τουλάχιστον, θα του συμβεί κάτι κακό. Ακόμη, αν το αγόρι γεννηθεί Τρίτη, του επιφυλάσσονται δεινά. Ως Τριτογεννημένος άντρας, λένε ιατροσοφικά κείμενα, θα είναι ακατάδεκτος, άσωτος, καταραμένος, κιτρινωπός, ασθενικός κ.α.π. Αν πάλι γεννηθεί κόρη, θα γίνει πονηρή, άθεη, άσπλαχνη, κλέφτρα, αδιάντροπη κ.λπ. Όλοι αυτοί οι σκληροί χαρακτηρισμοί μπορούν να θεωρηθούν κατάλοιπα μιας (παρωχημένης) δεισιδαιμονικής εποχής.

Ο θεμελιωτής της ελληνικής λαογραφίας, Ν. Γ. Πολίτης (1852-1921), σε σχετική εργασία (1897) σημείωσε την άποψη ορισμένων, σύμφωνα με την οποία δεν είναι άτυχη όλη η ημέρα της Τρίτης, παρά μόνο μια συγκεκριμένη ώρα, που όμως είναι άγνωστη και γι’ αυτό η προφύλαξη επεκτείνεται σε όλη τη διάρκεια της ημέρας. Ο ίδιος μάλιστα πρόσθετε ότι κάποιοι γνωρίζουν την κακή ώρα της Τρίτης και ανέφερε ως μαρτυρία την εξής (αθηναϊκή) διήγηση: «Μια μάνα καταριόταν μια φορά το παιδί της. Ήτανε ημέρα Τρίτη. Την άκουσε μια κακή γειτόνισσα και της είπε:
- Αν θέλεις να καταραστείς το παιδί σου, εγώ να σου πω πότε θα πιάσει η κατάρα.
Και ύστερα από λίγη ώρα της εφώναξε:
- Γειτόνισσα, τώρα να το καταραστείς και πιάνει.
- Μπα, που να χυθούν τα μάτια σου καλύτερα, όχι ’γώ θα καταραστώ το παιδί μου! είπε η μάνα. Και η κακή γειτόνισσα αμέσως εστραβώθηκε»...

Γιατί, όμως, η Τρίτη έχει τόσο δυσμενή κληρονομιά και όχι κάποια άλλη μέρα; Ο ελληνικός λαός τη θεωρεί «καταραμένη» και «γρουσούζικη», γιατί Τρίτη έπεσε η Κωνσταντινούπολη στα χέρια των Τούρκων. Όμως η πρόληψη για το απαίσιο της ημέρας αυτής, κατά τον Πολίτη, είναι παλαιότερη, γιατί έχουμε σύγχρονες (σχεδόν) με την Άλωση μαρτυρίες, που επικαλούνται, αντίστροφα, την κακή επίδραση της Τρίτης επάνω στο θλιβερό γεγονός. Μια τέτοια μαρτυρία υπάρχει στο θρηνητικό ποίημα για την Άλωση, το οποίο αποδίδει την καταστροφή στη «δολερή ημέρα Τρίτη που αυθέντευε ο (πλανήτης) Άρης» (στίχ. 124).

Όπως μαρτυρεί η σύνθεση του Θρήνου, η δεισιδαιμονία της ημέρας βασίζεται σε υποθετική επίδραση πλανητών και γενικότερα σε αστρολογικές δοξασίες. Η Τρίτη πιστεύεται ότι κυριαρχείται από την επίδραση του Άρη (Mars), γι’ αυτό άλλωστε και σε διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες η ημέρα ονοματίζεται από τον πλανήτη αυτό (π.χ. Γαλλιστί Mardi, Ιταλιστί Martedi, Ισπανιστί Martes). Ανάλογες μαρτυρίες έχουμε από Σολωμονικές και ιατροσοφικά κείμενα.

Η δεισιδαιμονία εξ άλλου του αριθμού 13 είναι ευρύτατα διαδεδομένη και κυρίως στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης και στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής. Σχετίζεται με τον φόβο (και την απέχθεια), που μπορεί να προκαλέσει, είτε ως ημερομηνία είτε ως αριθμητικό σύνολο. Ο αριθμός 13 θεωρείται γενικά απαίσιος και προδικάζει αποτυχίες, δυσμενείς εξελίξεις υποθέσεων, θανάτους κ.λπ. Στις Η.Π.Α., μάλιστα, υπάρχει η συνήθεια να μην μνημονεύεται 13ος όροφος πολυόροφων κτηρίων, επειδή θα φέρει ατυχία (από τον 12ο πηγαίνουν στον 14ο)!

Το ενδιαφέρον είναι ότι η δεισιδαιμονία αυτή στην Ελλάδα είναι γνωστή περισσότερο στα αστικά στρώματα. Ο Καθηγητής της Λαογραφίας Στίλπων Κυριακίδης (1887-1964), που ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το θέμα (1953), επισήμανε μόνο δύο στη σχετική βιβλιογραφία, ενώ είναι συχνότατη στους αστούς, βέβαια.

Η ευρεία διάδοση της πρόληψης αυτής είχε ως αποτέλεσμα την αναζήτηση της προέλευσής της. Το απαίσιο του αριθμού συνδέθηκε καταρχήν με την αιτιολογική μυθολογία. Έτσι, υποστηρίχθηκε από ορισμένους ερευνητές (W. Roscher, R. Köhler κ.ά.) ότι το σύνολο των δεκατριών προσώπων του Μυστικού Δείπνου είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο πρώτα του Χριστού και στη συνέχεια του Ιούδα. Άλλοι, πάλι (O. Weinreich), αποδέχθηκαν την άποψη, κατά την οποία το δυσοίωνο του αριθμού προήλθε από την επέκταση του ιερού αριθμού 12, που οφείλεται στην τάση της δωδεκάδας προς το υπέρμετρο, στο αδιαίρετο του αριθμού (E. Meyer) ή στους εμβόλιμους μήνες του σεληνιακού - ηλιακού έτους (G. Wilke).

Τον δυσοίωνο αριθμό 13 μπορούμε να συσχετίσουμε επίσης, ειδικά εμείς οι Έλληνες, με την πτώση της Κωνσταντινούπολης: Αν προσθέσουμε τους τέσσερις αριθμούς του δύστυχου έτους 1453 (1+4+5+3), έχουμε το σύνολο 13, το οποίο, σε συνδυασμό με την αποφράδα Τρίτη της 29ης Μαΐου, θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι επέδρασε στην πτώση της Πόλης! Και η ερμηνεία όμως αυτή ανήκει στην κατηγορία του υστερογενούς αιτιολογικού μύθου, αφού η σχετική πρόληψη είναι αρκετά παλαιότερη.

Ο Στίλπων Κυριακίδης υποστήριξε πειστικά ότι η δεισιδαιμονία του 13 σχετίζεται με την πολύ γνωστή παροιμία «Ανάποδος χρόνος, δεκατρείς μήνες», η οποία μάλιστα συναντάται σε διάφορες παραλλαγές. Σήμερα, βέβαια, κανένα έτος δεν έχει δεκατρείς μήνες, αλλά παλαιότερα οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι, που ακολουθούσαν το σεληνιακό ημερολόγιο, ήσαν αναγκασμένοι να προσθέτουν κάθε δεύτερο ή τρίτο έτος ένα μήνα, επειδή το ημερολόγιο αυτό καθυστερούσε από το αντίστοιχο ηλιακό, κατά ένδεκα περίπου ημέρες. Ο εμβόλιμος αυτός μήνας (δέκατος τρίτος), όπως παρατήρησε ο Κυριακίδης, ήταν κάτι αφύσικο και ασυνήθιστο στη λαϊκή αντίληψη, γι’ αυτό θεωρήθηκε δυσοίωνος, αφού μάλιστα η παρεμβολή του γινόταν από τους Ρωμαίους στον Φεβρουάριο, ήδη δυσοίωνο, ως τον κυριότερο μήνα των νεκρών και των καθαρμών. Έτσι, αναλογικά και το έτος με τους δεκατρείς μήνες θεωρήθηκε δυσοίωνο και το ίδιο συνέβη με τον... δυστυχή αριθμό.

Από την εποχή του Ιουλίου Καίσαρος και εξής, με την αλλαγή του ημερολογίου, εγκαταλείφθηκε ο εμβόλιμος μήνας, αλλά η ισχυρή δεισιδαιμονία διατηρήθηκε αναλλοίωτη. Μάλιστα, επεκτάθηκε και στο δίσεκτο έτος, το οποίο είναι προϊόν προσθήκης (ανά τετραετία) της 29ης ημέρας του Φεβρουαρίου (νέο ημερολόγιο).

Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι η δεισιδαιμονία του αριθμού 13 κατάγεται πιθανώς από την πλούσια σε δεισιδαιμονίες Ρωμαϊκή εποχή (μετά τον 2o π.Χ. αι.) και έχει ευρεία διάδοση (προπάντων) στα αστικά στρώματα του ελληνικού λαού. Μια σύγχρονη μαρτυρία για το τελευταίο αποτελούν, ασφαλώς, οι στίχοι γνωστού (έντεχνου) λαϊκού τραγουδιού «Ο μήνας έχει δεκατρείς, καταραμένη μέρα / δεν θέλω ν’ ανταμώσω άνθρωπο ούτε για καλημέρα» κ.λπ. Η σύμπτωση μάλιστα του αριθμού 13 ως ημερομηνίας με την αποφράδα Τρίτη προκαλεί την (εύλογη) δεισιδαιμονική ανησυχία των Νεοελλήνων, με αποτέλεσμα να λαμβάνονται οι απαραίτητες προφυλάξεις από τα (υποθετικά) απαίσια και κακότυχα του ισχυρού διδύμου.