ΤΥΦΛΕΣ ΠΑΡΑΔΟΧΕΣ Ή ΓΟΝΙΜΕΣ ΑΡΝΗΣΕΙΣ;

Ὁ Ἡράκλειτος εἶν’ ὁ πιὸ ἐπικριτικὸς ἀπ’ ὅλους τους Προσωκρατικούς. Σὲ κάποια ἀπ’ τὰ ἀποσπάσματα (fragmenta) ποὺ μᾶς διασώθηκαν βλέπει κανεὶς ὄχι μόνον μία σκέψη ρωμαλέα καὶ πρωτότυπη ἀλλὰ καὶ μία στάση θυμωμένη ἀπέναντι στὰ κρατοῦντα μὲ χροιὰ αὐστηρὰ κριτικὴ καὶ ἀνατιναχτικὴ συνάμα τῶν ἰσχυόντων καὶ κοινῶς ἀποδεχτῶν. Τέτοιες διαθέσεις δὲν συναντᾶμε πουθενὰ ἀλλοῦ στοὺς πρὸ τοῦ Σωκράτη, ἂς ποῦμε, στοχαστὲς παρὰ μόνον στὸν Ἡράκλειτο, σὲ σημεῖο μάλιστα ποὺ ὑποχρεώνομαι νὰ τὸν χαραχτηρίσω ὄχι τόσο ὡς σκοτεινὸ (ὅπως εἴθισται ἐξάλλου), ἀλλὰ περσότερο ὡς ἀ γ α ν α χ τ ι σ μ έ ν ο.

Τὸ ἀπόσπασμα· οὐ δεῖ <ὡς> παῖδας τοκεώνων, ὧν τοῦτ’ ἔστι κατὰ ψιλόν· καθότι παρειλήφαμεν (D, 74), λειτουργεῖ ὡς ρυθμιστὴς τοῦ τρόπου ἐκείνου ἀπαγκίστρωσης ὄχι μόνον ἀπ’ τὶς παραδοσιακὲς συνήθειες καὶ πιστεύω ἀλλὰ κι ἀπ’ τὶς τρέχουσες ἰδέες κι εἰδήσεις, μεταφερόμενες ἀπὸ τρίτους (συνήθως θεωρούμενοι ὡς «αὐθεντίες» κι «ἐπαΐοντες») κι ἀκολουθούμενες ἀπ’ ὅλους. Γιὰ τὸν Ἡράκλειτο ὁ τρόπος αὐτός, ποὺ συνάμα συνιστᾶ κι ἠθικὴ στάση (κι αὐτὸ προκύπτει ἀπ’ τὸ ρῆμα δέω τοῦ ἀποσπάσματος), δὲν μπορεῖ νάναι ὁ τρόπος τοῦ παιδιοῦ ἀπέναντι στοὺς γονεῖς, δηλαδὴ ἡ τυφλὴ ἀποδοχὴ τῶν ὅσων τοῦ λένε καὶ τοῦ ἐπιβάλλουν. Τὸ παιδί, μὴν ἔχοντας διαμορφώσει συνείδηση, ἄρα καὶ δική του σκέψη καί, συνεπακόλουθα, δυνατότητα ἐλέγχου τῶν σερβιρισμένων ἀπ’ τοὺς γονεῖς του ἰδεῶν, πιστεύω, στάσεων (ποὺ πάντα ἀποτελοῦν γιὰ τὴν κάθε προηγούμενη γενιὰ τὸ πατροπαράδοτο κι ἄρα τὸ μὴ ἐπιδεχόμενο ἀμφισβήτηση), δὲν δύναται ν’ ἀντισταθῇ καὶ νὰ διατυπώσῃ ἀντίλογο, τέτοιον ποὺ θὰ γκρεμίσῃ καθετὶ δασκαλεμένο ἀπ’ αὐτούς.

Καὶ τὸ παιδὶ δικαιολογεῖται λόγω ἐλλείψεων κι ἀδυναμιῶν. Ὁ Ἡράκλειτος δὲν ἀπευθύνεται, ὅμως, στὰ παιδιὰ παρὰ μάλλον στοὺς ἐνήλικες, δηλαδὴ σ’ αὐτοὺς ποὺ ἔχουν διαμορφώσει (;) συνείδηση καὶ δὲν θὰ ἔπρεπε νὰ κρατᾶνε αὐτὴ τὴ στάση τῶν παιδιῶν. Παρ’ ὅλ’ αὐτά, ἀκόμα κι οἱ «ὥριμοι» στὴ συνείδηση καὶ στὴ διάνοια θυμίζουν ὡς πρὸς αὐτὸ τὰ παιδιά (ἐξ οὗ κι ἡ ἀνάγκη τοῦ Ἡράκλειτου νὰ διατυπώσῃ τὴν ἀποτροπὴ τοῦ διασωθέντος ἀποσπάσματος).

Καὶ τοῦτο συμβαίνει γιατὶ τὸ παραδεδομένο γίνεται ἀντιληπτὸ ὄχι μόνον ὡς ἔρεισμα κι ὁδηγὸς γιὰ τὴν ἀποφυγὴ κάθε εἴδους παγίδας κι ἐπισφάλειας ἀλλὰ κι ὡς ὁ πιὸ ἔγκυρος, τάχα, τρόπος τῆς ἑρμηνείας κι ἀντιμετώπισης τοῦ κόσμου! Κι ὅσο περσότερο δοκιμασμένο εἶν’ ἀπὸ σειρὰ γενεῶν, τόσο πιὸ εὔκολα καὶ γρήγορα ἀφομοιώνεται ἀπ’ τοὺς ἐπιγόνους, ἀκυρώνοντας, ἀναπόφευκτα, κάθε προσπάθεια ἀντιπαράθεσης μ’ αὐτό.

Καὶ μπορεῖ τὸ παραδεδομένο ἢ γενικότερα αὐτὸ ποὺ μεταφέρεται ἀπὸ τρίτους νὰ δημιουργῇ ἀσφάλεια κι ἀποδοχὴ ἀπ’ τὸ περιβάλλον, νὰ τακτοποιῇ τὸ σύμπαν (τὸ προσωπικὸ ἢ καὶ τὸ εὐρύτερο) σὲ κουτάκια κι ἔτσι νὰ ἐξαλείφῃ τὸν φόβο τοῦ ἀγνώστου, ἀλλὰ κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ ἀρνηθῇ ὅτι ἂν ὁ κάθε ἐπίγονος μποροῦσε ἢ τολμοῦσε νὰ περάσῃ ἀπ’ τὴ βάσανο τῆς κρίσης του ὅλα τὰ παραδεδομένα ἀπ’ τοὺς προγόνους ἢ ἀπ’ τοὺς σύγχρονους τρίτους, δὲν θὰ συνέχιζαν αὐτὰ νὰ φαντάζουν ὡς σανίδα σωτηρίας, ὡς λιμάνι ἀπάνεμο ἢ ὡς αὐτὴ ἡ κάποια λύση. Ἂς τάχουν ὑπ’ ὄψιν τους αὐτὰ ὅλοι ὅσοι εἶν’ ἐξ ἁπαλῶν ὀνύχων καπιστρωμένοι καὶ παρωπιδοφόροι ἢ ὅσοι νομίζουν ὅτι μιλᾶνε καὶ πράττουν ἀνεπηρέαστα κι ἐλεύθερα, γιατὶ συνήθως σ’ ὅλους αὐτοὺς ὑπόκεινται ἀλλότριες φωνοῦλες, προερχόμενες ἀπ’ τὰ παλιὰ «σημαντικά» ἢ ἀπ’ τὰ τωρινὰ «ἔκτακτα»!     

Ἴσως, τελικά, νάναι μία μικρότητα ἢ μία δειλία νὰ θέλῃ νὰ «συγγενεύῃ» κανεὶς μὲ τοὺς κοντινοὺς ἢ μακρινοὺς προγόνους του μόνο καὶ μόνο γιὰ νὰ νιώθῃ ὁ ἴδιος ὅτι ἐκπληρώνει μία ἀποστολὴ ἢ ὅτι ἀποτελεῖ συνεχιστὴς ἢ γιὰ νὰ ἀποφεύγῃ τὴν αἱμάσσουσα μοναξιὰ καὶ τὸν κίνδυνο ποὺ καραδοκοῦν γιὰ τοὺς ἐταστικοὺς καὶ γιὰ ὅλα τὰ πνεύματα ἀντιλογίας αὐτοῦ τοῦ κόσμου.