Τι αποκαλύπτουν οι εκφράσεις του προσώπου μας;

Στην έρευνά του σχετικά με τα συναισθήματα και τις εκφράσεις του προσώπου στην Παπούα Νέα Γουινέα το 2015, ο ψυχολόγος Carlos Crivelli ανακάλυψε κάτι εκπληκτικό.

Έδειξε στους ντόπιους φωτογραφίες με μια στάνταρ έκφραση φόβου – γουρλωμένα μάτια, ορθάνοιχτο στόμα – και τους ζήτησε να προσδιορίσουν τι έβλεπαν. Οι ντόπιοι δεν έβλεπαν ένα φοβισμένο πρόσωπο, αλλά μια ένδειξη απειλής και επιθετικότητας.

Με άλλα λόγια, αυτό που θεωρούμε ότι αποτελεί μια παγκόσμια έκφραση φόβου, κάθε άλλο παρά είναι παγκόσμια. Τι σημαίνει όμως το ότι οι ντόπιοι έδιναν μια διαφορετική ερμηνεία της έκφρασης του προσώπου;

Υπάρχει μια νέα θεωρία που διαρκώς κερδίζει έδαφος, σύμφωνα με την οποία οι εκφράσεις του προσώπου δεν αντανακλούν τα συναισθήματά μας. Αντί να αποτελούν αξιόπιστες αναγνώσεις των συναισθηματικών μας καταστάσεων, δείχνουν τις προθέσεις και τους κοινωνικούς στόχους μας.                                                                                                                                                                               

Το πρόσωπο ενεργεί «σαν οδοδείκτης που επηρεάζει την κίνηση που περνάει από μπροστά του», λέει ο Alan Fridlund, καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο California Santa Barbara, ο οποίος είναι ένας από τους συγγραφείς μιας πρόσφατης μελέτης με τον Crivelli, ο οποίος υποστηρίζει μια περισσότερο ωφελιμιστική άποψη σχετικά με τις εκφράσεις του προσώπου. Όπως σημειώνει: «Τα πρόσωπά μας είναι τρόποι για να κατευθύνουμε την κατεύθυνση μιας κοινωνικής αλληλεπίδρασης».

Αυτό δεν σημαίνει ότι συνειδητά προσπαθούμε να χειραγωγήσουμε τους άλλους με τις εκφράσεις του προσώπου μας (αν και ενίοτε ενδέχεται να το κάνουμε). Τα χαμόγελα και οι συνοφρυώσεις ίσως είναι ενστικτώδη.

Αλλά οι εκφράσεις μας είναι λιγότερο ένας καθρέφτης του τι συμβαίνει μέσα μας παρά ένα σήμα που στέλνουμε σχετικά με το τι θέλουμε να συμβεί στη συνέχεια. Για παράδειγμα, μια έκφραση αηδίας μπορεί να δείχνει ότι δεν χαιρόμαστε με τον τρόπο που εξελίσσεται μια συζήτηση – και ότι θέλουμε να πάρει ένα διαφορετικό δρόμο.

«Είναι το μόνο που φαίνεται εύλογο για την εξέλιξη της έκφρασης του προσώπου», λέει ο  Bridget Waller, καθηγητής εξελικτικής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Portsmouth. Τα πρόσωπα, λέει, πάντα «δίνουν κάποια σημαντική και χρήσιμη πληροφορία τόσο στον αποστολέα… όσο και στον παραλήπτη».

Η νέα έρευνα αμφισβητεί δύο από τους βασικούς πυλώνες της βασικής συναισθηματικής θεωρίας. Πρώτον, την ιδέα ότι ορισμένα συναισθήματα είναι παντού τα ίδια και αναγνωρίζονται ως τέτοια. Δεύτερον, την πεποίθηση ότι οι εκφράσεις του προσώπου αντανακλούν αξιόπιστα αυτά τα συναισθήματα.

Για την ερευνητική του δουλειά ο Crivelli πέρασε μήνες με τους Trobrianders στην Παπούα Νέα Γουινέα, καθώς και με τους Mwani της Μοζαμβίκης. Και στις δύο ομάδες ανακάλυψε ότι όσοι συμμετείχαν στην έρευνα δεν απέδιδαν στις εκφράσεις του προσώπου τα συναισθήματα που τους αποδίδουν οι Δυτικοί.

Αυτό δεν συνέβη μόνο με το πρόσωπο του φόβου, αλλά με ένα χαμογελαστό πρόσωπο, όπου μόνο ένα μικρό ποσοστό είπε ότι ήταν χαρούμενο. Οι μισοί περίπου το περιέγραψαν ως «γέλιο», μια λέξη που σχετίζεται με την πράξη, όχι με το συναίσθημα. Μάλιστα, αρκετοί είπαν ότι δείχνει τη «μαγεία της έλξης», ένα συναίσθημα που εκφράζεται έτσι μόνο στη φυλή των Παπούα Νέα Γουινέα

Παρόμοια ήταν τα συμπεράσματα μιας άλλης έρευνας του Gendron σε γηγενείς ομάδες στη Ναμίμπια και την Τανζανία.

Μάλιστα, συμβαίνει ορισμένες φορές οι άλλοι να ερμηνεύουν μια έκφραση του προσώπου ότι εκφράζει ένα συναίσθημα που δεν βιώνουμε εκείνη τη στιγμή. Σε μια ανάλυση, το 2017, περίπου 50 μελετών, οι ερευνητές βρήκαν ότι μόνο μια μειοψηφία ανθρώπινων εκφράσεων αντανακλούσαν τα πραγματικά τους συναισθήματα. Σύμφωνα με έναν από τους συγγραφείς της έρευνας, τον Rainer Reisenzein, υπήρχε μόνο μια σημαντική εξαίρεση: η διασκέδαση, που σχεδόν πάντα κατέληγε σε χαμόγελο ή γέλιο.

Αν όμως οι εκφράσεις μας δεν αντανακλούν τα συναισθήματά μας, οι συνέπειες είναι σημαντικές. Μία από αυτές αφορά το πεδίο της τεχνητής νοημοσύνης, ειδικά τη ρομποτική. «Αρκετοί είναι αυτοί που εκπαιδεύουν την τεχνητή νοημοσύνη τους και τα κοινωνικά ρομπότ τους να χρησιμοποιούν αυτές τις κλασικές εκφράσεις προσώπου», λέει ο Fridlund. Αλλά αν κάποιος κάνει μια έκφραση συνοφρύωσης σε ένα ρομπότ δηλώνοντας κάτι άλλο από μια απλή δυσαρέσκεια, η ΤΝ μπορεί να ανταποκριθεί εσφαλμένα.

Για τους περισσότερους από εμάς, ωστόσο, η νέα έρευνα μπορεί να έχει μια σημαντική συνέπεια στο πώς ερμηνεύουμε τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις. Φαίνεται ότι τελικά θα μπορούμε να επικοινωνήσουμε καλύτερα, αν θεωρούμε ότι τα πρόσωπα δεν αντανακλούν κρυμμένα συναισθήματα, αλλά στην πραγματικότητα αποτελούν τρόπο για ενεργό προσπάθεια να μιλήσουν μ’ εμάς.

Θα πρέπει να διαβάζουμε τα πρόσωπα σαν ένα «είδος οδοδείκτη», λέει ο Fridlund. «Είναι σαν ένας διακόπτης σε σιδηροδρομικές γραμμές: πάμε εδώ ή εκεί σε μια συζήτηση;» Το κατσούφιασμα στο πρόσωπο του φίλου σου μπορεί να μην είναι πραγματικός θυμός. Μπορεί να θέλει να συμφωνήσεις μαζί του. Ο μορφασμός του παιδιού σου δεν αντανακλά απαραίτητα θλίψη. Μπορεί απλώς να θέλει να το προστατέψεις από κάποια δύσκολη κατάσταση.

Για τον Crivelli, το πρόσωπό μας μπορεί να λειτουργήσει περισσότερο υπολογιστικά. Μας συγκρίνει με τον μαριονεττίστα, με τις εκφράσεις μας να είναι σαν «αόρατα καλώδια ή σχοινιά που προσπαθούμε να χρησιμοποιήσουμε για να χειραγωγήσουμε τον άλλον».

Βέβαια, το άλλο πρόσωπο απέναντί μας, με τη σειρά του, προσπαθεί να μας χειραγωγήσει. Εξάλλου, είμαστε κοινωνικά όντα.

Πηγή: BBC