ΣΥΝΤΟΜΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΕΝΑΝ ΕΝΑΡΕΤΟ ΚΥΚΛΟ

Πολύς λόγος γίνεται τους τελευταίους μήνες για την ούτως αποκαλούμενη «μετά-αλήθεια» (post-truth) και τις αρνητικές επιδράσεις της στην ποιότητα του δημοσίου διαλόγου και της δημοκρατίας εν γένει. Χωρίς αμφιβολία, ο βασικός παράγοντας, που εκτοξεύει το φαινόμενο και πολλαπλασιάζει τις σχετικές συζητήσεις, είναι η δυναμική μεσίτευση των γεγονότων από τα διαδικτυακά κοινωνικά μέσα (κυρίως το Facebook και το Twitter). Η πολύπλοκη «γραμματική» των μέσων αυτών (τα οποία ο Ουμπέρτο Έκο, προφητικά ίσως, χαρακτήρισε ως «απόβαση των ηλιθίων») ευνοεί την ταχύτατη μετατροπή των αρνητικών συναισθημάτων, που γεννά η κρίση, σε κυνισμό, κοινωνικό φθόνο και μισαλλοδοξία, που με τη σειρά τους ισχυροποιούν τη μανιασμένη αντιμαχία, τον φανατισμό, την πόλωση και τον διχασμό, τροφοδοτώντας έτσι διαρκώς τον λαϊκισμό και τα λαϊκίστικα φαινόμενα, τύπου «μετά-αλήθειας». Κατά συνέπεια, δημιουργείται και παγιώνεται ένας φαύλος κύκλος (Σχήμα 1).

Βέβαια, ο φαύλος κύκλος της μετα-αλήθειας διευκολύνεται αυτόματα από τις ανθρώπινες γνωσιακές μεροληψίες (cognitive biases) και διογκώνεται ασυνείδητα από τους σχεσιακούς μηχανισμούς της ιικότητας (virality)¹ και της κοινωνικής επιρροής μέσα στον κυβερνοχώρο (ένας χώρος που είναι ταυτόχρονα δυνητικός και πραγματικός²). Κοντολογίς, η θεαματική έκρηξη του διαδικτύου (που κατά κάποιο τρόπο αντικαθιστά τις πλατωνικές «σπηλιές» με μιντιακά «echo chambers») στη συγκυρία της κρίσης του συστήματος, οδηγεί στην ανεξέλεγκτη και μη γραμμική εξάπλωση των «ψευδών γεγονότων» ή «μετά-γεγονότων» (εν είδει επιδημίας) σε όλα τα πεδία του θεσμικού λόγου και της ανθρώπινης δραστηριότητας.

Σχήμα 1. Ο φαύλος κύκλος που αναπαράγει το υπόστρωμα της παρατεταμένης «καθολικής» κρίσης.

Ωστόσο, αναπόδραστη οργανωτική αρχή του σύγχρονου υπερ-συνδεδεμένου κόσμου είναι η ψηφιοποίηση των πάντων. Στις μέρες μας, η ίδια η παγκοσμιοποίηση ψηφιοποιείται με γρήγορους ρυθμούς. Το γεγονός αυτό είναι ιανόμορφο. Αφενός, προσφέρει άπειρες νέες προκλήσεις, ευκαιρίες και δυνατότητες. Αφετέρου, βαθαίνει τις κοινωνικές ανισότητες και την κοινωνική οδύνη ατόμων και πληθυσμιακών ομάδων, που δεν μπόρεσαν -και δεν μπορούν- να προσαρμοστούν/ανταποκριθούν στα απαιτητικά δεδομένα/ρίσκα και να ακολουθήσουν τις ραγδαίες εξελίξεις στην οικονομία και στην (συρρικνούμενη) τεχνολογικοποιημένη αγορά των θέσεων εργασίας.

Τούτο συνεπάγεται την άμεση αναγκαιότητα για ψηφιακές πολιτικές, που θα καλλιεργούν και θα ενισχύουν την ψηφιακή κοινωνική συνοχή και τις ψηφιακές δεξιότητες στα πεδία της εκπαίδευσης, της εργασίας, της καινοτομίας και της ενεργητικής συμμετοχής των πολιτών στις δημοκρατικές δομές της κοινωνίας. Με άλλα λόγια, ψηφιακές δεξιότητες, που δεν θα έχουν απλώς «εργαλειακό» χαρακτήρα, αλλά θα αφορούν την ουσιαστική ενίσχυση της δημοκρατικής ψηφιακής πολιτειότητας (digital citizenship) και στη βαθιά και κριτική-αναστοχαστική υιοθέτηση και αξιοποίηση της «παρούσας» ψηφιακής επανάστασης (Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση) από το κοινωνικό σύνολο.

Η νέα φάση της ψηφιακής παγκοσμιοποίησης πρέπει απαραιτήτως να βρει την Ελλάδα με ισχυρό και αναβαθμισμένο (ψηφιακό) ανθρώπινο κεφάλαιο, πολυδεκτικό (ψηφιακό) κοινωνικό κεφάλαιο, ανθεκτικό (ψηφιακό) θεσμικό κεφάλαιο και ένα υψηλό κεφάλαιο συλλογικής ωριμότητας και γεγονικής αλήθειας (factual truth), δημοκρατικής συνευθύνης, μεταρρυθμιστικής κουλτούρας και ευρωπαϊκών αξιών (Ενάρετος Κύκλος: Σχήμα 2). Η τύχη της χώρας, κατά το μάλλον ή ήττον, θα κριθεί από τον βαθμό, στον οποίο ο ενάρετος κύκλος θα κατισχύσει σε επίπεδο θεσμών και πολιτισμικής νοοτροπίας. Προφανώς, δεν υπάρχει χρόνος για χάσιμο.

Σχήμα 2. Ένας ενάρετος κύκλος μπορεί να υποσχεθεί ένα βιώσιμο και ανθεκτικό (ψηφιακό) μέλλον.