ΔΥΝΑΜΙΚΑ ΜΑΘΗΣΙΑΚΑ ΚΑΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΑ: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΕΝΤΑΞΙΑΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Εισαγωγή

Γενικά, θεμελιώδεις έννοιες της σύγχρονης παιδαγωγικής που έχουν μάλιστα κυρίαρχο ρόλο στην ειδική αγωγή και ενταξιακή εκπαίδευση είναι:

·         Ο όρος «ένταξη», ο οποίος αντικατοπτρίζει την από κοινού ζωή και μάθηση των ατόμων. Η επιτυχία της ένταξης έγκειται στο «μαζί», στη συνδημιουργία μέσω της αλληλεπίδρασης, στη συμμετοχή, ανεξαρτήτως της φυσικής, διανοητικής ή ψυχικής κατάστασης του ανθρώπου. Στο πλαίσιο αυτό, ο στόχος της εξατομίκευσης γίνεται επιτακτικός στην ενταξιακή πρακτική.

Ως εκ τούτου, μία εξατομικευμένη εκπαιδευτική παρέμβαση προϋποθέτει τη σωστή εκπαίδευση και επιμόρφωση των εκπαιδευτικών στο πλαίσιο σύγχρονων ψυχοπαιδαγωγικών προσεγγίσεων αναφορικά με τα άτομα με και χωρίς ειδικές ανάγκες ή/και αναπηρίες, καθώς τη βελτίωση των διδακτικών μεθόδων και το μετασχηματισμό των θεωρητικών γνώσεων στις κατάλληλες διδακτικές πρακτικές (Καραντζής, 2007).

·         Ο όρος «επικοινωνία», στο πλαίσιο της διδασκαλίας και της αποτελεσματικής εκπαίδευσης ατόμων με και χωρίς αναπηρία ή/και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες και μάλιστα η διαχείριση της επικοινωνίας ως λειτουργικής αρχής. Για μία αποτελεσματική επικοινωνία μεταξύ εκπαιδευτή και εκπαιδευομένων απαιτείται κατάλληλη κατάρτιση των εκπαιδευτών/τικών, γεγονός που ξεπερνά την απλή γνώση του γνωστικού αντικειμένου το οποίο και διδάσκουν.

Ωστόσο, η επιτυχία τής όποιας εκπαιδευτικής παρέμβασης, ανεξάρτητα από μοντέλα εκπαίδευσης, προϋποθέτει εκπαιδευτική προετοιμασία των εκπαιδευτικών, ώστε οι εκπαιδευτές να διδάσκουν, χρησιμοποιώντας μεθόδους που αναπτύσσουν την κριτική και δημιουργική σκέψη, τη μεταξύ τους επικοινωνία και διεπιστημονική συνεργασία, αλλά και βούληση για αλλαγές που κρίνονται απαραίτητες (Κοτζαμπασάκη, 2006).

Ενταξιακή εκπαίδευση: υποστηρίζοντας τον εκπαιδευτικό

Ειδικά, στο πλαίσιο της ενταξιακής εκπαίδευσης, οι εκπαιδευτικές παρεμβάσεις των λειτουργών εκπαίδευσης δεν είναι θεωρητική σύλληψη, αλλά προσωπικός τρόπος σκέψης και δράσης των ατόμων (εκπαιδευτικοί, εκπαιδευτές, επαγγελματίες αγωγής και υγείας) που παρέχουν ειδική αγωγή και εκπαίδευση σε άτομα με αναπηρία ή/και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. Επομένως, η διερεύνηση και η εμπέδωση μεθόδων και στρατηγικών διδασκαλίας και η αντίστοιχη αξιοποίησή τους, στο πλαίσιο ανάπτυξης ιδεών, αξιών και τρόπων αυτοέκφρασης και επικοινωνίας, καθίσταται αναγκαία μέσα από την απόκτηση και οικειοποίηση γνώσεων, ικανοτήτων και δεξιοτήτων, που θα αξιοποιηθούν ως «εκπαιδευτικά εργαλεία» μέσα σε εκπαιδευτικά ιδρύματα και οργανισμούς υγείας (Ιωαννίδη, Καλοκαιρινού, 2010).

Αυτό, ακριβώς, συνάδει με την ενδυνάμωση του ρόλου του λειτουργού εκπαίδευσης και του επαγγελματία υγείας στην ειδική αγωγή αλλά και γενική εκπαίδευση, ώστε να μπορεί να παρεμβαίνει με κατάλληλους παιδαγωγικούς χειρισμούς, διδακτικές τεχνικές και επικοινωνιακές δεξιότητες στη βελτίωση των σχέσεων και στη μετάδοση θετικών μηνυμάτων (Ιωαννίδη κ.ά., 2011).

Όπως επισημαίνεται (Watkins, 2004), η υποστήριξη των εκπαιδευτικών αποτελεί συντελεστικό παράγοντα στη διαδικασία της ένταξης των μαθητών με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες στο βασικό κορμό της γενικής και ειδικής εκπαίδευσης. Ο τομέας της υποστήριξης των εκπαιδευτικών αποτελεί νευραλγικό κομμάτι της όλης εκπαιδευτικής διαδικασίας, επειδή ακριβώς αποσκοπεί στην παροχή υποστήριξης από τους ίδιους τους εκπαιδευτικούς προς τους μαθητές με αναπηρία ή/και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες, σε επίπεδο ικανοτήτων διαχείρισης ομάδων και ικανοτήτων επικοινωνίας.

Με άλλα λόγια, ο εκπαιδευτικός στην ενταξιακή εκπαίδευση, παράλληλα με την καλλιέργεια και την ανάπτυξη δεξιοτήτων, δίνει στους μαθητές κίνητρα για (Ζαβλανός, 2003):

• πνευματική δραστηριότητα, π.χ. περιέργεια, προδιάθεση για διερεύνηση, ατομικά ενδιαφέροντα, αναζήτηση νέων εμπειριών κ.λπ. (γνωστικά κίνητρα),

• αυτοέκφραση, π.χ. το ίδιο το άτομο συμβάλλει στη διαμόρφωση των καταστάσεων (κίνητρα αυτοέκφρασης),

• αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση, π.χ. επιδίωξη ακαδημαϊκών στόχων, κοινωνικής επιδοκιμασίας, γνώση προόδου (κίνητρα αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης),

• διαπροσωπικές σχέσεις, π.χ. φιλία, συνεργασία, στοργή κ.λπ. (κίνητρα διαπροσωπικών σχέσεων),

• φυσιολογικές ανάγκες, π.χ. πείνα, δίψα, ύπνο κ.λπ. (κίνητρα βασιζόμενα σε φυσιολογικές ανάγκες).

Επομένως, οι όποιες εκπαιδευτικές και διδακτικές προσεγγίσεις, με στόχο την ένταξη ατόμων με αναπηρία ή/και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες, εξαρχής, προϋποθέτουν την υποστήριξη του/της μαθητή/τριας σε ετερογενείς ομάδες μάθησης, την εξατομίκευση των απαιτήσεων μάθησης, τη διαφοροποιημένη προσέγγιση στην οργάνωση του γνωστικού αντικειμένου, τη διαφοροποίηση των στόχων στις δραστηριότητες του μαθήματος, και τη συνεργατική επεξεργασία των εργασιών.

Ενεργητικές μέθοδοι

Συνακόλουθα, ένα τέτοιο μαθησιακό και διδακτικό πλαίσιο μπορεί να υποστηριχθεί ενδεικτικά από ενεργητικές μεθόδους, όπως (Αctive…, 2004):

·          Ομάδες συζήτησης για ανάπτυξη ικανοτήτων επικοινωνίας, ακρόασης, ενσυναίσθησης, επίλυσης προβλημάτων, λήψης αποφάσεων και κριτικής σκέψης. Εδώ, απαιτείται καλή οργάνωση της τάξης, χωρισμός σε μικρές ομάδες, κάθε ομάδα να έχει τον αρχηγό της αλλά και ένα άλλο άτομο που θα κρατά σημειώσεις, συμμετοχή όλων των μελών της ομάδας, σαφείς κανόνες και οδηγίες.

·           Ιστορίες για ανάπτυξη ικανοτήτων επικοινωνίας και κατανόησης, κάτι που δύναται να βοηθήσει και στην ανάπτυξη άλλων δραστηριοτήτων. Η αφήγηση ιστοριών είναι ένας καλός τρόπος εισαγωγής νέων ιδεών, προώθησης συζήτησης και διαβίβασης μηνυμάτων. Μπορούν να συμβάλουν στη συναισθηματική καλλιέργεια και στη νοητική ανάπτυξη των παιδιών. Επιλέγουμε ιστορίες με ενδιαφέρον και καθαρά μηνύματα, συμβατές με το αναπτυξιακό στάδιο των παιδιών στα οποία απευθυνόμαστε. Ο δάσκαλος λειτουργεί ως αφηγητής, κάνοντας χρήση κατά την αφήγηση διαφόρων μέσων π.χ. εικόνες, μαριονέτες, τραγούδια, χρωματισμοί στη φωνή κ.λπ., καθώς και ερωτήσεις κατανόησης. Τα παιδιά να παίζουν ενεργό μέρος κατά την εξιστόρηση, να εκφράζουν απόψεις, να κάνουν σχόλια και να συμμετέχουν στη δημιουργία της ιστορίας προβλέποντας την εξέλιξή της.

·           Εικόνες και πίνακες βοηθούν στη δημιουργία αλλά και την αναδόμηση πρακτικών ικανοτήτων, στην ανάπτυξη ικανοτήτων επίλυσης προβλημάτων, στην καλλιέργεια μιας οξυδερκούς αντίληψης και κατανόησης άλλων ατόμων (ενσυναίσθηση και ανάπτυξη συμπάθειας). Χρησιμοποιώντας εικόνες και πίνακες,  προάγουμε τη συζήτηση και καλλιεργούμε την παρατηρητικότητα και την κριτική σκέψη, π.χ. σωστό ή λάθος για παιδιά μικρότερης ηλικίας και διερεύνηση βαθύτερων μηνυμάτων για παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας κ.λπ. Επίσης, ανιχνεύουμε το επίπεδο γνώσεων, καθώς και το βαθμό κατανόησης και διαμορφώνουμε στάσεις και συμπεριφορές. Ενθαρρύνουμε τη δημιουργικότητα, την ομαδικότητα, αναπτύσσουμε δεξιότητες, καταγράφουμε ιδέες των παιδιών για πρόκληση ενδιαφέροντος και αφορμή για επικοινωνία κ.λπ.

·       Πειράματα και αποδείξεις για ανάπτυξη πρακτικών ικανοτήτων και παρατηρητικότητας, καθώς και λογικής σκέψης.

·     Έρευνες για ανάπτυξη ικανοτήτων οργάνωσης, επικοινωνίας, κατανόησης και επίλυσης προβλημάτων. Μέσα από τη διεξαγωγή μιας έρευνας, τα παιδιά ενημερώνονται για το συγκεκριμένο θέμα και μαθαίνουν γι’ αυτό. Επίσης, εμπλέκονται με ερωτήσεις σε κάθε στάδιο, συλλέγουν πληροφορίες, δημιουργούν διαγράμματα, με σκοπό να περιγράψουν όσο το δυνατόν καλύτερα τα αποτελέσματα. Στην αρχή το πλαίσιο αναφοράς της έρευνας είναι πιο απλό και οι ερωτήσεις όχι ιδιαίτερα περίπλοκες. Με την απόκτηση εμπειρίας, προχωρούν στη διεξαγωγή πιο σύνθετων θεμάτων π.χ. ζητήματα με ψυχοκοινωνικές διαστάσεις κ.ά. Τέλος, γίνεται σαφής η οριοθέτηση, ο σεβασμός και οι κανόνες στο πλαίσιο πραγματοποίησης της έρευνας.

·           Επισκέψεις και επισκέπτες για ανάπτυξη ικανοτήτων παρατηρητικότητας, κριτικής σκέψης και καλής επικοινωνίας. Κατά την εκπαιδευτική επίσκεψη, μπορεί γίνεται καταγραφή και περιγραφή από τα παιδιά αυτού που επισκέπτονται, τα παιδιά μπορούν να χωριστούν σε ομάδες και η κάθε ομάδα να ασχολείται με διαφορετικό θέμα, καθώς και να ενθαρρύνεται η διατύπωση ερωτήσεων και κατόπιν η επεξεργασία αυτών.

·          Παιγνίδι ρόλων για ανάπτυξη όλων των τύπων επικοινωνίας, καθώς και μέσω συναφών δραστηριοτήτων, προώθηση της επίλυσης προβλημάτων αλλά και της κριτικής σκέψης· επίσης, ανάπτυξη αυτοπεποίθησης για παιδιά που διακρίνονται από συστολή και καλλιέργεια σεβασμού για το τι νιώθουν οι άλλοι. Το παιγνίδι ρόλων μπορεί να γίνεται συχνά και χωρίς ειδική προετοιμασία. Είναι ιδιαίτερο σημαντικό, διότι βοηθάει τα παιδιά να καταλαβαίνουν πράξεις και συναισθήματα άλλων ανθρώπων και πώς αυτοί αισθάνονται. Μπορεί να γίνει πιο περίπλοκο, εάν παίζοντας διαφορετικούς ρόλους προωθήσουν τη συζήτηση.

·           Ποιήματα και τραγούδια για ανάπτυξη ικανοτήτων φαντασίας και επικοινωνίας, προώθησης θετικών αισθημάτων και στάσεων, καθώς και προαγωγής ενδιαφέροντος. Τα ποιήματα και τα τραγούδια χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν τί αισθάνονται τα παιδιά, πώς μπορούν να βοηθήσουν τους άλλους, να περάσουν μηνύματα με χρήσιμες πληροφορίες. Επίσης, και τα παιδιά μπορούν να δημιουργήσουν τα δικά τους τραγούδια και ποιήματα, συνοδεύοντάς τα από κίνηση, χορό και μίμηση.

·           Τέλος, δεν ξεχνάμε τη διαπίστωση και την επιβεβαίωση θετικών μηνυμάτων μέσα από τα παιγνίδια. Σκόπιμο είναι οι εκπαιδευτικοί να επιβεβαιώνουν τα θετικά μηνύματα μέσα από τα παιγνίδια, τις ομαδικές και συνεργατικές δραστηριότητες των παιδιών.

Επίλογος

Συμπερασματικά, ακρογωνιαίο λίθο μιας αποτελεσματικής ενταξιακής εκπαίδευσης αποτελούν: (α) οι διδακτικές στρατηγικές, που έχουν ως άξονα τη σύγκλιση πρακτικών μεταξύ ειδικής και γενικής εκπαίδευσης, καθώς και το εκπαιδευτικό υλικό, (β) ο/η μαθητής/τρια, όπου η ατομικότητα είναι πρόκληση για τον εκπαιδευτικό, (γ) και, τέλος, ο ρόλος του ιδίου του εκπαιδευτή ως αποτιμητή της μαθησιακής διαδικασίας.

Επιπλέον, η κατανόηση της σημασίας που έχει η επικοινωνία και η εκπαίδευση στο πεδίο της ειδικής αγωγής αλλά και της γενικής εκπαίδευσης ατόμων με αναπηρία ή/και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες δεν είναι άμοιρη ηθικών ευθυνών. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνεται η προαγωγή της ποιότητας ζωής, η ισορροπία των αναγκών και η σημασία των ηθικών ενδιαφερόντων σε διαφορετικά άτομα και διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, η απόφαση, η επιλογή και η ανάληψη δράσης στο πλαίσιο του σωστού και του λάθους εκλαμβάνονται ως βασικές συνιστώσες ηθικής στη φροντίδα υγείας (Daly et al., 2006) αλλά και στην εκπαίδευση για την υγεία.

Τέλος, είναι σκόπιμο να σημειωθεί ότι η ηθική στη φροντίδα υγείας είναι ζήτημα γενικής και ειδικής εκπαίδευσης και θεμελιώδης διάσταση σε ένα κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο ειδικής αγωγής ατόμων με και χωρίς αναπηρία, σχολικές δυσκολίες και επικινδυνότητα σε μαθησιακό, γνωστικό και κοινωνικό επίπεδο. Προς την πραγμάτωση, λοιπόν, των παραπάνω, καθίσταται σαφής η αναγκαιότητα του ανάλογου σχολικού βιώματος μέσα στην κουλτούρα και οικολογία του εκπαιδευτικού περιβάλλοντος. Καταλυτικό ρόλο σε αυτό έχει το άτυπο και τυπικό αναλυτικό πρόγραμμα (curriculum), ως πρόγραμμα και πλαίσιο παιδαγωγικής ανίχνευσης και παρέμβασης. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω δημοκρατικής νοοτροπίας, προαγωγής ανθρωπιστικών αξιών και στάσεων πολιτισμού στην εκπαιδευτική κοινότητα, όπως η ειρήνη, ο σεβασμός, η αγάπη, η ανεκτικότητα, η ευτυχία, η υπευθυνότητα, η συνεργασία, η ταπεινότητα, η τιμιότητα, η απλότητα, η ελευθερία, η ενότητα, η εργασία, η ειρήνη, ο σεβασμός[1].

Βιβλιογραφία

Αctive Methods for Teaching and Learning. (2004). Fresh Tools for Effective School Health. http://www.unesco.org/ education/fresh

Daly, J. Speedy, S. & Jackon, D. (2006). Contexts of Nursing. Churchill Livingstone: Elsevier.

Ζαβλανός, Μ. (2003). Διδακτική & Αξιολόγηση. Αθήνα: εκδ. Αθ. Σταμούλης.

Ζώνιου-Σιδέρη, Α. (1998). Οι ανάπηροι και η εκπαίδευσή τους. Μια ψυχοπαιδαγωγική προσέγγιση της ένταξης. Αθήνα: εκδ. Ελληνικά Γράμματα.

Ιωαννίδη, Β. & Καλοκαιρινού-Αναγνωστοπούλου, Α. (2010). ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Υποστήριξη εκπαιδευτών-Δεξιότητες επικοινωνίας, Ενίσχυση εκπαιδευομένων-Διδακτικές πρακτικές. Μία προσέγγιση για στελέχη εκπαίδευσης και επαγγελματίες υγείας. Αθήνα: Βήτα.

Ιωαννίδη, Β., Βασιλειάδου, Σ., Καλοκαιρινού, Α. (2011). Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση: Η ενδυνάμωση του επικοινωνιακού και διαμεσολαβητικού ρόλου του λειτουργού εκπαίδευσης και του επαγγελματία υγείας. Στο ανθολόγιο: Γιαβρίμης, Π., Παπάνης, Ε., Αγνή, Β. (επιμέλεια), Έρευνα και Εκπαιδευτική πράξη στην Ειδική Αγωγή, τόμος ΙΙ. Αθήνα: εκδ. οίκος Κυριακίδη.

Καραντζής, Ι. (2007). Εφαρμογές βασικών αρχών της μάθησης στην εκπαίδευση. Αθήνα: Gutenberg.

Κοτζαμπασάκη, Σ. (2006). Μοντέλα κλινικής νοσηλευτικής εκπαίδευσης. Εξέλιξη και επιδράσεις στη μάθηση των φοιτητών της Νοσηλευτικής. Νοσηλευτική, 45 (3), 315-325.

Watkins, Α. (2004). Ενταξιακή εκπαίδευση: πληροφορίες σχετικές με την πολιτική και την πρακτική σε δεκαεπτά χώρες της Ευρώπης. Στο: Ζώνιου-Σιδέρη, Α. (επιμ.). Σύγχρονες ενταξιακές προσεγγίσεις, τ. Α΄. Θεωρία (σ. 105-135). Αθήνα: εκδ. Ελληνικά Γράμματα.