ΤΑ ΕΘΙΜΙΚΑ ΨΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΑΠΡΙΛΙΑΣ
«Έστησ’ ο Έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη, κι η φύσις ηύρε την καλή και τη γλυκιά της ώρα».
Ο ποιητικός λόγος του Διονυσίου Σολωμού (Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, Σχεδίασμα Γ’, Ο Πειρασμός) δίνει, νομίζω, εύγλωττα την εικόνα του μήνα αυτού: Η δύσκολη περίοδος του χειμώνα πέρασε με τον ερχομό του Απρίλη, κατ΄ εξοχήν ανοιξιάτικου μήνα. Η φύση στη «γλυκιά της ώρα» δείχνει και την ιδιάζουσα ερωτική σχέση της με τον άνθρωπο. Το δηλώνει άλλωστε το ίδιο το όνομα Απρίλιος. Προέρχεται από το λατινικό ρήμα aperio-aperire, που σημαίνει «ανοίγω». Τώρα τον Απρίλη «ανοίγουν» τα πάντα: ο καιρός, ο κόσμος της φύσης, οι καρδιές των ανθρώπων...
Ο Απρίλιος «ανοίγει», όμως, και με τη γνωστή σε όλους μας Πρωταπριλιά. Η πρώτη μέρα του πλαισιώνεται εθιμικά με το ψέμα. Έθιμο παλιό, με μεγάλη διάδοση ανά τον κόσμο. Την Πρωταπριλιά ή April Fools Day, όπως αποκαλείται στην Αγγλία, οι άνθρωποι ακολουθούν τη συνήθεια να λένε ψέματα στους άλλους, προσπαθούν να τους γελάσουν, να τους κοροϊδέψουν. Τα παιδιά, μάλιστα, είναι οι πιο θερμοί υποστηρικτές αυτής της παράδοσης, με θύματα άλλα παιδιά, άλλα και γονείς, δασκάλους, φίλους ή άλλους που μπορούν να πέσουν στις καλοστημένες παγίδες τους.
Από τα πιο γνωστά (και αθώα) παραδοσιακά ψέματα της ημέρας είναι να πεις σε κάποιον ότι λύθηκε το κορδόνι του παπουτσιού του ή ότι κάτι στραβό συμβαίνει με την εμφάνισή του, ενώ στην πραγματικότητα όλα είναι τέλεια. Ωστόσο, υπάρχουν και ψέματα τα οποία, πολλές φορές, δραματοποιούν ανύπαρκτα γεγονότα και, φυσικά, προκαλούν κάθε είδους ανησυχία στον άλλον, που τα ακούει, αν δεν είναι ενημερωμένος για το έθιμο. Τέτοιας μορφής ψέματα βέβαια, παρά την εθιμική τους δυνατότητα, πρέπει να αποφεύγονται.
Στην εποχή μας, τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (τύπος, ραδιόφωνο, τηλεόραση) είναι πιστοί τηρητές του εθίμου. Θυμάμαι κάποτε μιαν Πρωταπριλιά το πρωτοσέλιδο γνωστής εφημερίδας των Αθηνών, που έγραψε την αληθοφανή είδηση: «'Επεσε ο κεκλιμένος πύργος της Πίζας, ευτυχώς χωρίς θύματα!...». Είδηση, που συγκίνησε τον κόσμο, αλλά διαψεύστηκε γρήγορα.
Μιαν άλλη Πρωταπριλιά, εκφωνητής της ραδιοτηλεόρασης έδωσε ως πρώτη είδηση στο δελτίο την αυξημένη, σε υπερβολικά επίπεδα, ατμοσφαιρική ρύπανση της Αθήνας, το γνωστό σε όλους μας νέφος. Κατά τον εκφωνητή, οι Αθηναίοι, λόγω υψηλού κινδύνου, έπρεπε να εγκαταλείψουν (!) αμέσως την πρωτεύουσα. Όπως ήταν φυσικό, η (ψευδής) είδηση προκάλεσε τότε πανικό, αλλά και πολιτικό θέμα: ο αρμόδιος διευθυντής αναγκάσθηκε να παραιτηθεί την επομένη από τη θέση του.
Γιατί, όμως, λέμε ψέματα την Πρωταπριλιά; Ποιές είναι οι πιθανές ερμηνείες του εθίμου; Στο εύλογο αυτό ερώτημα θα προσπαθήσω να δώσω ορισμένες απαντήσεις από τη σχετική βιβλιογραφία.
Μια πρώτη ερμηνευτική προσέγγιση του εθίμου έρχεται από την Γαλλία. Στη χώρα αυτή, για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα μετά τον 13ο αιώνα, είχε καθιερωθεί ως Πρώτη του Έτους (Πρωτοχρονιά) η πρώτη Απριλίου. Το 1564, όμως, ο Κάρολος Θ’ άλλαξε την πρωταπριλιάτικη Πρωτοχρονιά και την μετέθεσε στην κανονική της ημερομηνία (1 Ιανουαρίου). Το έκανε αυτό, γιατί δεν ήθελε οι συμπατριώτες του Γάλλοι να γιορτάζουν την Πρωτοχρονιά σε άλλη ημερομηνία από τους υπόλοιπους Ευρωπαίους. Η αλλαγή της ημερομηνίας, όμως, προκάλεσε πολλές δυσαρέσκειες στη χώρα του, κυρίως σε εκείνους που είχαν συνηθίσει την πρωταπριλιάτικη Πρωτοχρονιά. Οι περισσότεροι Γάλλοι, ωστόσο, αποδέχθηκαν την αλλαγή, γι’ αυτό και πείραζαν τους «παραδοσιακούς», αυτούς που ακολουθούσαν ακόμη την παλιά Πρωτοχρονιά. Τα σχετικά πειράγματα τα έκαναν με «δώρα». Την Πρωτοχρονιά της πρώτης Απριλίου τους έστελναν κάλπικα πρωτοχρονιάτικα δώρα και τους κορόιδευαν με διάφορα ψέματα. Εννοείται πως τα αληθινά δώρα δίνονταν την πρώτη Ιανουαρίου.
Μια άλλη ερμηνεία σχετίζεται με τους Κέλτες, οι οποίοι, λόγω καλού καιρού, άρχιζαν το ψάρεμα την πρώτη Απριλίου. Βέβαια, ψάρια δεν έπιαναν, αλλά όταν γύριζαν από το ψάρεμα, έλεγαν πολλές ψεύτικες ιστορίες για μεγάλα ψάρια. Γι' αυτό και οι Γάλλοι ονομάζουν το πρωταπριλιάτικο ψέμα poisson d’ Avril (= ψάρι του Απρίλη). Κάτι ανάλογο συμβαίνει σήμερα και με τους κυνηγούς, οι οποίοι, σχεδόν πάντα, λένε πως είδαν ή σκότωσαν τόσους λαγούς, πέρδικες κ.λπ., αλλά η πραγματικότητα τους διαψεύδει.
Πολύ πιθανή είναι η ερμηνεία, που αναφέρεται στην πρωτομηνιά αυτή ως ημέρα «διαβατήρια», μετάβασης από μιαν εποχή σε μιαν άλλη, που συνεπάγεται και δεισιδαιμονικές προφυλάξεις. Γι’ αυτό αντιμετωπίζεται με το πρωταπριλιάτικο ψέμα, το οποίο θα ξεγελάσει τον πιθανό εχθρό ή τον δαίμονα, με φυσική συνέπεια την ευτυχία. Ο Απρίλιος, εξάλλου, δεν φέρνει μόνο τις δυνάμεις του καλού, αλλά και του κακού, οι οποίες πρέπει να παραπλανηθούν. Η παραπλάνηση γίνεται με τα ψέματα της Πρωταπριλιάς, που θεωρούνται μέσα προφύλαξης από τα δαιμονικά πνεύματα.
Παράλληλα, τα ψέματα αυτά μπορούν να θεωρηθούν και ως απόκρυψη των πραγματικών προθέσεων του ανθρώπου, σε ορισμένες κρίσιμες στιγμές της ζωής του. Μια τέτοια στιγμή θεωρείται η πρώτη Απριλίου, που φέρνει την Άνοιξη, μια νέα εποχή, εποχή σοδειάς, φορτισμένη με τις αγωνίες και ανησυχίες του αγροτικού ανθρώπου. Έτσι, έπρεπε να εξαπατήσει τις κακές δυνάμεις, να μη φανερώσει την πραγματική του πρόθεση με το να λέει άλλα αντί άλλων. Από μια τέτοια αρχαϊκή συνήθεια, ίσως, ξεκινάει το έθιμο.
Ωστόσο, το εθιμικό ψευδολόγημα της Πρωταπριλιάς μας οδηγεί μάλλον, ως προς την προέλευσή του, σε μιαν ακόμη τυπική περίπτωση πολυγενετικότητας, όπως έλεγαν παλαιότερα οι ανθρωπολόγοι και εθνολόγοι για τις εκδηλώσεις του πολιτισμού μας. Πλήθος από τις εκδηλώσεις αυτές είναι εντελώς όμοιες, παρά το ότι αναδύθηκαν από περιβάλλοντα διαφορετικά το ένα από το άλλο, εξαιτίας της κοινής ανθρώπινης φύσης.
Σήμερα, το έθιμο δεν έχει καμία σχέση με την παλαιότερη λειτουργικότητά του, αλλά επειδή αρέσει πολύ, το βρίσκουμε ανανεωμένο, ως παιχνίδι κυρίως, αλλά και με χονδροειδή αστεία (π.χ. απρεπείς τηλεφωνικές κλήσεις), τα οποία είναι μόνο ενοχλητικά. Τα αστεία αυτά μπορούμε να τα θεωρήσουμε, ίσως, μιαν (εθιμική) παρουσία ανθρώπινης ανάγκης για επικοινωνία και διαφυγή από την αθεράπευτα τεχνολογική εποχή μας.
* Κάθε κείμενο που δημοσιεύεται στο InDeep Analysis εκφράζει και βαραίνει αποκλειστικά τον συντάκτη του. Οι αναλύσεις που δημοσιεύονται δεν συνιστούν συμβουλές για οποιουδήποτε είδους δραστηριότητα. Το InDeep Analysis δεν δεσμεύεται από τις πληροφορίες, τις απόψεις και τις αναλύσεις που δημοσιεύονται στην ψηφιακή πλατφόρμα του, και δεν φέρει απολύτως καμία ευθύνη για αυτές.
Online διαδραστική πλατφόρμα προβολής του πολιτισμού των Ελλήνων σε ολόκληρο τον κόσμο.
Μπες στο www.act4Greece.gr Επίλεξε τη ∆ράση YOU GO CULTURE
Κάνε τη δωρεά σου με ένα κλικ στο
ΘΕΛΩ ΝΑ ΠΡΟΣΦΕΡΩή με απ’ ευθείας κατάθεση ή μέσω internet, phone και mobile banking.
Πρόγραμμα Crowdfunding
Εξειδικευμένη γνώση με το κύρος του Πανεπιστημίου Αθηνών
E-Learning Προγράμματα
Βιβλία & Συμμετοχή σε Συλλογικές Εκδόσεις
 |
 |
 |
 |
- 1 από 6
- ›
Σχετικά άρθρα
- 1 από 37
- ›
Συνεντεύξεις
|
Συνεντεύξεις: Συγγραφικό Έργο (Βιβλία - Αυτοτελείς εκδόσεις) Πλούσιο το συγγραφικό έργο του καθηγητή Μηνά Αλ. Αλεξιάδη με θέματα που αντλούνται, κυρίως, από την ιστορία και λαογραφία της Καρπάθου και των Δωδεκανήσων γενικότερα, καθώς και σύγχρονα - νεωτερικά θέματα της ελληνικής λαογραφίας. Αναφέρουμε με χρονολογική σειρά: Συμβολή στην έρευνα του Καρπαθιακού δημοτικού τραγουδιού· ανέκδοτες παραλλαγές. Αθήνα 1975, σσ. 47. Ηπειρωτικά Χειρόγραφα Λαογραφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Συλλογή Φοιτητών: 1965-1974. Δημοσιεύματα Λαογραφικού Μουσείου και Αρχείου της Φιλοσοφικής Σχολής, αρ. 2, Ιωάννινα 1980, σσ. 101. Οι Ελληνικές παραλλαγές για τον δρακοντοκτόνο ήρωα: Aarne-Thompson 300, 301Α και 301Β· παραμυθολογική μελέτη. Διδακτορική διατριβή, Ιωάννινα 1982, σσ. 187. Ελληνική και διεθνής επιστημονική ονοματοθεσία της Λαογραφίας. Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1988, σσ. 76. (Δεύτερη έκδοση, Ινστιτούτο του Βιβλίου-Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2010, σσ. 90). Λαϊκές επιγραφές και ονόματα σε Ελληνικά αυτοκίνητα: Συμβολή στην έρευνα σύγχρονων λαογραφικών φαινομένων. Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1989, σσ. 102. Ο Αγαπητικός της Βοσκοπούλας: Άγνωστη Ζακυνθινή "Ομιλία" του Αλέκου Γελαδά, Συμβολή στην έρευνα του Ζακυνθινού λαϊκού θεάτρου. Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1990, σσ. 222. Λαϊκοί ποιητές της Καρπάθου: Τρία παραδείγματα. Αθήνα 1997, σσ. 64. Λαογραφία και Γυναίκες της Δωδεκανήσου. Αθήνα 1997, σσ. 29. Η λαογραφική έρευνα της Καρπάθου (1948-1997). Αθήνα 1997, σσ. 87. Έπαινος Μητροπολίτου Καρπάθου και Κάσου Αμβροσίου. Αθήνα 2000, σσ. 30. Καρπαθιακή Λαογραφία: Όψεις του λαϊκού πολιτισμού. Εκδόσεις Πνευματικού Κέντρου Δήμου Καρπάθου, Αθήνα 2001, σσ. 455. Δωδεκάνησα: Λαϊκός πολιτισμός. Δεύτερη έκδοση, Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 2005, σσ. 435. Νεωτερική Ελληνική Λαογραφία: Συναγωγή Μελετών, Ινστιτούτο του Βιβλίου - A. Καρδαμίτσα, Τρίτη έκδοση, Αθήνα 2012, σσ. 429. (Πρώτη έκδοση, Αθήνα 2006). Ήθος και Λεβεντοσύνη στην Κάρπαθο της 5. Οκτωβρίου 1944. Πανηγυρικός Λόγος στην 60. Επέτειο του Επαναστατικού Απελευθερωτικού Κινήματος Καρπάθου (Μενετές, 5 Οκτωβρίου 2004), ενώπιον του Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας Κωνσταντίνου Δ. Στεφανόπουλου, Αθήνα 2008, σσ. 43. Έντυπα Μέσα Επικοινωνίας και Λαϊκός Πολιτισμός: Νεωτερικά Λαογραφικά. Εκδόσεις Ινστιτούτο του Βιβλίου - Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2011, σσ. 246. Η Κάρπαθος σε Αρχαίους Έλληνες, Λατίνους και Βυζαντινούς Συγγραφείς. Ινστιτούτο Λαϊκού Πολιτισμού Καρπάθου Τμήματος Φιλολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών – Ινστιτούτο του Βιβλίου- Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2013, σσ. 103. Άσεμνη Ελληνική Λαογραφία : Αναλυτική Βιβλιογραφία. Ινστιτούτο του Βιβλίου- Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2013, σσ. 101 (με τη συνεργασία του Μ. Γ. Βαρβούνη). Έντυπη Διαφήμιση και Λαϊκός Πολιτισμός, Εκδόσεις Αρμός - Ινστιτούτο Λαϊκού Πολιτισμού Καρπάθου Τμήματος Φιλολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2014, σσ. 164. Κλοντ Φοριέλ και Φιλελληνισμός, Δεύτερη Έκδοση με συμπληρώσεις, Εκδόσεις Γρηγόρη - Ινστιτούτο Λαϊκού Πολιτισμού Καρπάθου Τμήματος Φιλολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2017, σσ. 75 (Πρώτη έκδοση, Αθήνα 2015). Δίκαιο και Λαϊκός Πολιτισμός. Εκδόσεις Γρηγόρη - Ινστιτούτο Λαϊκού Πολιτισμού Καρπάθου Τμήματος Φιλολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2017, σσ. 150.[9] Επιμέλειες Συλλογικών Έργων «Σύνδειπνον»: Τιμητικό Αφιέρωμα στον καθηγητή Δημήτριο Σ. Λουκάτο (με τη συνεργασία Μιχάλη Σ. Κορδώση και Μαίρης Μάντζιου), Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα 1988, σσ. 336. Ο Εορτασμός της 150ετηρίδας (1845-1995) της Εκκλησίας Μενετών Καρπάθου (εκδοτική επιμέλεια, με τη συνεργασία του Ντίνου Α. Μελά), Αθήνα 1996, σσ. 80. Η νήσος Κάρπαθος: Αφιέρωμα του περιοδικού ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ της Καθημερινής (22 Ιουνίου 1997 - επιμέλεια κειμένων), σσ. 29. Κάρπαθος και Λαογραφία. Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Καρπαθιακής Λαογραφίας (Μάρτιος 1994). Έκδοση Επαρχείου Καρπάθου, Αθήνα 1998-2001, σσ. 264. Τιμητική Εκδήλωση για τον καθηγητή Ζαχαρία Ν. Τσιρπανλή. Ένωση Κώων Αθηνών «Ο Ιπποκράτης», Αθήνα 2002, σσ. 49. «Θητεία»: Τιμητικό Αφιέρωμα στον καθηγητή Μ. Γ. Μερακλή, Έκδοση Πανεπιστημίων Αθηνών και Ιωαννίνων, Αθήνα 2002, σσ. 808. Κάρπαθος και Λαογραφία: Πρακτικά Β΄ Διεθνούς Συνεδρίου Καρπαθιακής Λαογραφίας (Σεπτέμβριος 2001). Εκδόσεις Πνευματικού Κέντρου Δήμου Καρπάθου - Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Δωδεκανήσου και Επαρχείου Καρπάθου, Αθήνα 2003, σσ. 739. Η Επίσημη Επίσκεψη του Προέδρου της Δημοκρατίας Κωνσταντίνου Δ. Στεφανόπουλου στην Κάρπαθο (Μενετές, 5 Οκτωβρίου 1999 - εκδοτική επιμέλεια, με τη συνεργασία του Ντίνου Α. Μελά), Εκδόσεις Δήμου Καρπάθου, Αθήνα 2003, σσ. 109. Η Κεντρική Εκκλησία Μενετών Καρπάθου «Η Κοίμηση της Θεοτόκου». Σύντομη ιστορία - Θαύματα της Παναγίας, εκδοτική επιμέλεια, με τη συνεργασία του Ντίνου Αντ. Μελά, Αθήνα 2005, σσ. 45. Αναγόρευση του ιατρού Γεράσιμου Α. Ρηγάτου σε επίτιμο διδάκτορα του Παιδαγωγικού Τμήματος Δ. Ε. του Πανεπιστημίου Αθηνών (25 Οκτωβρίου 2006), Χορηγία Διαχρονικές Εκδόσεις, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 2007, σσ. 61. Κάρπαθος και Λαογραφία: Πρακτικά Γ΄ Διεθνούς Συνεδρίου Καρπαθιακής Λαογραφίας (Κάρπαθος, 21-26 Μαρτίου 2006), Εκδόσεις Πνευματικού Κέντρου Δήμου Καρπάθου - Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Δωδεκανήσου και Επαρχείου Καρπάθου, Αθήνα 2008, σσ. 1166. (Με τη συνεργασία Έφης Λεντάκη και Παναγιώτη Δαμάσκου): 1997-2007 ─ 10 ΧΡΟΝΙΑ ΧΩΡΙΣ ΤΟΝ ΑΝΔΡΕΑ ΛΕΝΤΑΚΗ. Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου (Δήμος Υμηττού, 11-13 Μαΐου 2007), Πνευματικό Κέντρο Δήμου Υμηττού – Ίδρυμα Πολιτισμού και Εκπαίδευσης «Ανδρέας Λεντάκης», Αθήνα 2010, σσ. 135. (Με τη συνεργασία Γεωργίου Κούζα): Πρακτικά Πανελληνίου Συνεδρίου: 1909-2009, 100 Χρόνια Ελληνικής Λαογραφίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών (11-13 Μαρτίου 2009), Λαογραφία: Δελτίον της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, τόμ. 42. Αθήνα 2013, σσ. 1096. Η Αναγόρευση του Καθηγητή Wolfgang Mieder σε Επίτιμο Διδάκτορα του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών (Μεγάλη Αίθουσα Τελετών, 16 Δεκεμβρίου 2014), Ινστιτούτο του Βιβλίου - Α. Καρδαμήτσα, Ινστιτούτο Λαϊκού Πολιτισμού Καρπάθου Τμήματος Φιλολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2015, σσ. 80 (με τη συνεργασία Μαριάνθης Καπλάνογλου και Αριστείδη Ν. Δουλαβέρα). Κάρπαθος και Λαογραφία: Πρακτικά Δ’ Διεθνούς Συνεδρίου Καρπαθιακής Λαογραφίας (Κάρπαθος, 8-12 Μαΐου 2013), Ινστιτούτο Λαϊκού Πολιτισμού Καρπάθου Τμήματος Φιλολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2016, σσ. 1133 (με τη συνεργασία Καλλιόπης Ξανθάκου). Αποχαιρετιστήρια Εκδήλωση για την αφυπηρέτηση του Αριστείδη Ν. Δουλαβέρα, Αν. Καθηγητή Λαογραφίας Πανεπιστημίου Πελοποννήσου (26 Μαΐου 2016), Αθήνα 2016, σσ. 64. (Με τη συνεργασία Γεωργίου Κούζα): Ο Καθηγητής Μ. Γ. Βαρβούνης και το έργο του: Μελέτες και Κείμενα. Ινστιτούτο Λαϊκού Πολιτισμού Καρπάθου Τμήματος Φιλολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών - Εκδόσεις Πορεία, Αθήνα 2017, σσ. 218. Η Επίσημη Επίσκεψη του Προέδρου της Δημοκρατίας Προκοπίου Β. Παυλοπούλου στην Κάρπαθο: Μενετές - Αρκάσα - Φοινίκι - Απέρι. Καρπαθιακός Οργανισμός Πολιτισμού - Αθλητισμού και Παιδείας του Δήμου Καρπάθου, Αθήνα 2018, σσ. 92. Θαύματα της Παναγίας των Μενετών σε έμμετρη απόδοση Καρπαθίων Λαϊκών Ποιητών. Θαύματα Αγίων στις Μενετές σε πεζό λόγο. Οικουμενικόν Πατριαρχείον Ιεράς Μητρόπολης Καρπάθου και Κάσου, Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 2019, σσ. 100. |
