ΤΟ ΗΘΟΣ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΗΣ ΚΑΤΑΝΟΜΗΣ ΚΟΙΝΩΝ ΚΙΝΔΥΝΩΝ ΚΑΙ Η ΑΝΑΘΕΣΗ ΠΑΡΑΒΙΑΣΕΩΝ ΗΘΙΚΗΣ ΣΕ ΑΛΛΟΥΣ

1. Κατηγορίες ηθικής

Το Club of Rome⁽¹⁾, o Precht⁽²⁾ και ο Harari⁽³⁾ διαφοροποιούν κατηγορίες ηθικής, διότι σε ορισμένα επαγγέλματα και καταστάσεις δημιουργούνται ιδιαίτερες συνθήκες, οι οποίες πρέπει να ληφθούν υπ’ όψη. Μεταξύ άλλων αναφέρονται η επαγγελματική ηθική (προσθέτουμε και ήθος), η ταξική ηθική (και ήθος), η ηθική του χρόνου (και ήθος), η ηθική (και ήθος) της προσωπικής πληροφόρησης, η περιβαλλοντική ηθική.  Αναγκαίες επεξηγήσεις: Εάν υπουργός καθυστερήσει την υπογραφή αποστολής βοήθειας σε περιοχές πείνας, αυτή η καθυστέρηση μπορεί να έχει ως συνέπεια περισσότερα νεκρά παιδιά (ήθος του χρόνου, διότι η καθυστέρηση δύσκολα θα ποινικοποιηθεί). Εάν, απληροφόρητοι, πίνουμε τσάι από φυτείες στις οποίες εργάζονται παιδιά, συντηρούμε την παιδική εργασία (ήθος της πληροφόρησης κατά Harari^(3), ), διότι η χρήση του τσαγιού από αυτές τις περιοχές δεν είναι δυνατόν να  ποινικοποιηθεί). Το ίδιο ισχύει, εάν (απληροφόρητοι) έχουμε καταθέσεις σε τράπεζα η οποία “ξεπλένει” χρήματα. Οι καταθέσεις μας δεν μπορούν να ποινικοποιηθούν, επομένως η απόσυρσή τους είναι ζήτημα ήθους. Το ότι δεν το γνωρίζουμε δεν μας απαλλάσσει, κατά Harari³ , από ευθύνες (ήθος) διότι επιταγή της εποχής μας είναι η προσωπική πληροφόρηση!

Διαπιστώνεται ότι το ήθος (ως προσωπική διαμόρφωση κώδικα αξιών) έχει πρωτεύοντα ρόλο σε μια κοινωνία και προϋποθέτει υπευθυνότητα και κοινωνική ευαισθησία. Το ήθος των πολιτών το θεωρούμε σε μια κοινωνία σημαντικότερο από την ηθική. Οι νόμοι δεν καθορίζουν πάντα και δεν μπορούν να καθορίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά. Η εξωσυζυγική σχέση έπαψε να είναι ποινικοποιημένη, όμως δεν είναι συμπεριφορά ατόμου με ήθος. Η σπατάλη και καταστροφή φαγητού  δεν είναι ποινικοποιημένη, όμως είναι συμπεριφορά έλλειψης κώδικα αξιών. Η Ελλάδα βρίσκεται στις πρώτες (δυσάρεστες) θέσεις σπατάλης φαγητού στην Ευρώπη⁶ .Η πλεονεξία (κάνει τους χορτάτους πεινασμένους) έχει θεσμοθετηθεί (χρηματιστήριο, επενδύσεις, μπόνους, “εξωγήινοι” μισθοί κλπ.), όμως δεν συμβαδίζει με ήθος. Στο χρηματιστήριο μπορεί να είναι πολλά νόμιμα, όμως ταυτόχρονα και εκτός χρηστού ήθους.

Διαπιστώνεται ότι το ήθος (ως προσωπική διαμόρφωση κώδικα αξιών) έχει πρωτεύοντα ρόλο σε μια κοινωνία και προϋποθέτει υπευθυνότητα και κοινωνική ευαισθησία. Το ήθος των πολιτών το θεωρούμε σε μια κοινωνία σημαντικότερο από την ηθική. Οι νόμοι δεν καθορίζουν πάντα και δεν μπορούν να καθορίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά.

Ο Ayala ⁽⁴⁾ περιγράφει τρεις βασικές προϋποθέσεις στην αξιολόγηση  (ηθική-μη ηθική) μιας συμπεριφοράς:  

α) την ύπαρξη εναλλακτικών λύσεων

β) τη δυνατότητα εκτίμησης και επιλογής μεταξύ λύσεων

γ) την δυνατότητα προσομοίωσης και αξιολόγησης των συνεπειών μιας επιλογής.

Ο Mayr⁽⁵⁾  επαναλαμβάνει τις προϋποθέσεις και στη θέση (γ) τοποθετεί την ύπαρξη ελευθερίας βούλησης (μία αμφισβητούμενη έννοια). Χωρίς ελευθερία στην απόφαση δεν είναι δυνατόν να υπάρξει ηθική (και ήθος).

Σημειώνουμε το αυτονόητο: Χωρίς την  μετατροπή σε  πράξη, το ήθος και η ηθική είναι έννοιες χωρίς καμία αξία και μόνο τοποθέτηση γραμμάτων σε μία ορισμένη σειρά.

2. Το ήθος της δίκαιης κατανομής των κοινών κινδύνων σε ένα πληθυσμό

Αρκετοί, στην έναρξη του εμβολιασμού για τον Covid-19, περίμεναν ώστε να εμβολιαστεί ένας ικανός αριθμός πολιτών για να μπορεί να εκτιμηθεί η επικινδυνότητα του εμβολίου (ανεπιθύμητες ενέργειες) και να αποφύγουν οι ίδιοι τις συνέπειες. Αυτή η συμπεριφορά ήθους (γιατί δεν μπορεί να ποινικοποιηθεί η αναμονή εμβολιασμού) ήταν στην πραγματικότητα η μετάθεση ενός κοινού κινδύνου σε άλλους.  Όμως σε μια κοινωνία ευθύνης και αλληλεγγύης  οι κοινοί κίνδυνοι πρέπει να είναι δίκαια κατανεμημένοι. Στην προκειμένη περίπτωση  εμβολιασμός θα μπορούσε να διενεργηθεί με αλφαβητική κλήρωση, δηλαδή τυχαία.

 Η μετάθεση παραβιάσεων ήθους και ηθικής σε άλλους

Το σύνταγμα των ΗΠΑ απαγορεύει κακή μεταχείριση (βασανισμό) αιχμαλώτων για την απόσπαση πληροφοριών. Τουλάχιστον προ ολίγων ετών οι μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ μετέφεραν δικούς τους αιχμαλώτους σε φυλακές κρατών (συνήθως ανατολικής Ευρώπης), στα οποία η κακή μεταχείριση αιχμαλώτων για την απόσπαση πληροφοριών ήταν επιτρεπτή. Πρωτοφανής αντίληψη με μετάθεση της παραβίασης ήθους/ηθικής  σε άλλους, ενώ οι Αμερικανοί είχαν το όφελος.

Υπάρχει και μία άλλη μορφή σιωπηλής μετάθεσης της παραβίασης αξιών. Ως γνωστόν οι αντιρρησίες συνείδησης υπηρετούν στον στρατό συνήθως ως νοσοκόμοι. Στην μάχη όμως αυτούς τους νοσοκόμους, οι οποίοι δεν κρατούν όπλο, του προστατεύουν άλλοι στρατιώτες από τον εχθρό, πυροβολώντας και σκοτώνοντας αυτούς που τους απειλούν, ενώ ο αντιρρησίας συνείδησης παραμένει «συνεπής» μην κάνοντας χρήση όπλου. Και εδώ μια κραυγαλέα μετάθεση παραβίασης, υποστηριζομένων αξιών. Ενώ η συνείδηση στον αντιρρησία του απαγορεύει να κρατά όπλο, επιτρέπει η ίδια συνείδηση άλλοι να σκοτώνουν  για να τον προστατεύσουν. Η μετάθεση γίνεται βέβαια σιωπηλά, διότι ο αντιρρησίας συνείδησης δεν ζητά λεκτικά προστασία. Αυτήν την αναλαμβάνει το σύστημα, με σιωπηλή συγκατάθεση του αντιρρησία συνείδησης.

Συμπερασματικά

 Στις κατηγορίες ήθους και ηθικής προστίθενται δύο ακόμα περιπτώσεις α) το ήθος της δίκαιης κατανομής κοινών κινδύνων στον πληθυσμό και β) η  τακτική της ανάθεσης (σιωπηλά, λεκτικά ή και επίσημα) σε άλλους της παραβίασης νόμων και αξιών προς ίδιο όφελος. Στην καθημερινή γλώσσα  για την περίπτωση (β) υπάρχει  χαρακτηριστική έκφραση : “άλλοι κάνουν τη βρώμικη   δουλειά”.

Σημείωση: Σε αυτό το κείμενο το ήθος (Ethik) νοείται ως μία προσωπικά διαμορφωμένη συμπεριφορά αξιών, η οποία ελέγχεται από την συνείδηση και τη ντροπή, οι οποίες  λαμβάνουν υπ’ όψη την νομοθεσία αλλά δεν καθορίζονται από αυτήν. Το ήθος διαχωρίζεται από την ηθική (Moral) , η οποία θεωρείται ως μία συμπεριφορά διαμορφωμένη από αποδοχή κοινών κανόνων και από την νομοθεσία σ’ ένα συγκεκριμένο πληθυσμό και εποχή. Στα διάφορα σχετικά κείμενα η διαφοροποίηση μεταξύ ήθους και ηθικής δεν είναι σαφής.  Για να έχει το παρόν κείμενο πρακτικό νόημα και υπόσταση αναφέραμε τον καθορισμό των εννοιών όπως τις χρησιμοποιήσαμε.

Βιβλιογραφία

1. Kind A., Schneider B.: Club of Rome Die erste globale Revolution, Goldman Verlag, 1993
2. Precht R.D.: Wer bin ich? Goldmann, München 2007 (21. Auflage)
3. Harari Y.N.: 21 Lessons for the 21. St Century. Alexandria Verlag, Athen 2018 (σε ελληνική μετάφραση).
4. Ayala F.J.: Evolution, Springer – Spektrum, Berlin, Heidelberg 2013
5. Mayr E.: Eine neue Philosophie der Biologie. Piper, München 1991
6. OHE σύμφωνα με άρθρο της Δανάης Αλεξάκι το 2022 στην Ναυτεμπορική (Αθήνα).