Η πανδημία από τη νόσο COVID-19
Η πανδημία της νόσου COVID-19, η οποία προκλήθηκε από τον ιό SARS-CoV-2, αποτέλεσε μία από τις σοβαρότερες υγειονομικές κρίσεις του 21ου αιώνα. Ο ιός ανιχνεύθηκε για πρώτη φορά στα τέλη του 2019 στην πόλη Ουχάν της Κίνας και εξαπλώθηκε ραγδαία παγκοσμίως. Στις 11 Μαρτίου 2020, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) χαρακτήρισε την COVID-19 ως πανδημία, σηματοδοτώντας την έναρξη μιας πρωτοφανούς παγκόσμιας κινητοποίησης σε επίπεδο δημόσιας υγείας, επιστήμης και πολιτικής. Ο SARS-CoV-2 είναι ένας RNA ιός της οικογένειας των κορονοϊών, με κύριο μηχανισμό μετάδοσης μέσω σταγονιδίων και αερολυμάτων. Τα συμπτώματα της νόσου ποικίλλουν από ήπια (πυρετός, βήχας, μυαλγίες) έως σοβαρά, με πνευμονία και σύνδρομο οξείας αναπνευστικής δυσχέρειας (ARDS), ιδίως σε ηλικιωμένους και άτομα με συνοσηρότητες.
Η παγκόσμια αντίδραση περιλάμβανε δραστικά μέτρα περιορισμού (lockdown, κοινωνική αποστασιοποίηση, χρήση μάσκας), τα οποία είχαν σημαντικές κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις. Ωστόσο, η ταχύτητα ανάπτυξης και διάθεσης εμβολίων κατά του SARS-CoV-2 αποτελεί επιστημονικό ορόσημο. Εμβόλια βασισμένα σε τεχνολογίες mRNA (όπως των Pfizer-BioNTech και Moderna) και ιικών φορέων (όπως της AstraZeneca και Johnson & Johnson) αναπτύχθηκαν σε λιγότερο από έναν χρόνο. Παρά την επιτυχία των εμβολιαστικών εκστρατειών, η εμφάνιση νέων παραλλαγών (όπως οι Alpha, Delta, και Omicron) επηρέασε την αποτελεσματικότητα των μέτρων και των εμβολίων, καθιστώντας αναγκαία την ανάπτυξη επικαιροποιημένων σκευασμάτων και στρατηγικών. Επιπλέον, αναδείχθηκαν παγκόσμιες ανισότητες στην πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη και στα εμβόλια, ειδικά σε χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος. Η πανδημία COVID-19 ανέδειξε την ανάγκη για ενίσχυση των συστημάτων δημόσιας υγείας, την επένδυση στην ερευνητική καινοτομία, και την προετοιμασία για μελλοντικές πανδημίες. Παρά τις απώλειες και τις προκλήσεις, η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα επέδειξε αξιοσημείωτη συνεργασία και προσαρμοστικότητα, αφήνοντας σημαντικά διδάγματα για το μέλλον της παγκόσμιας υγείας.
Η εμπλοκή του PAF στην νόσο COVID-19
Η ερευνητική μας ομάδα είχε σαν ένα από τα κύρια θέματα μελέτης τον Platelet-Activating Factor (PAF), που είχα την τύχη να ανακαλύψω την χημική του δομή και να τον συνθέσω χημικά το 1979, που ήταν καθοριστικά για την εξέλιξη της έρευνας του PAF [1]. Ο PAF είναι ο ισχυρότερος σήμερα γνωστός λιποειδικός φλεγμονώδης παράγοντας. Μέχρι σήμερα η ομάδα μας δραστηριοποιείται σε αυτό το θέμα με ικανοποιητικά αποτελέσματα. Τα ονόματα των ερευνητών της ομάδας μας περιλαμβάνονται στις δημοσιεύσεις μας σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά. Συγκεκριμένα, όπως αναφέρεται και στην ιστοσελίδα του Πανεπιστημίου Αθηνών (HUB_UOA) [2], σύμφωνα με το Expertscape algorithm ranks (που κατατάσσει τους ερευνητές βάσει του αριθμού των επιστημονικών δημοσιεύσεων σε ένα συγκεκριμένο επιστημονικό πεδίο) για την τελευταία δεκαετία (2013-2023) ως προς τη μελέτη στο επιστημονικό πεδίο του PAF, η ομάδα μας κατατάσσεται πρώτη διεθνώς, αφού στους χιλιάδες ερευνητές του PAF τα μέλη της ομάδας μας από τις 10 πρώτες θέσεις κατέχουν τις 7 θέσεις (1η, 2η, 3η, 5η, 6η, 7η, 9η) και μάλιστα στην 1η θέση είναι η καθηγήτρια του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου Σ. Αντωνοπούλου την οποία χαρακτηρίζει σαν «expert in Platelet Activating Factor in the world». Στα εκατοντάδες ιδρύματα που μελετούν τον PAF, το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών είναι πρώτο, το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο είναι δεύτερο (τα οποία πανεπιστήμια έχουν μέλη της ομάδας μας) και ακολουθεί τρίτο το Harvard University Boston και τα άλλα μεγάλα διεθνή ιδρύματα. Τέλος, η Ελλάδα κατατάσσεται τέταρτη, μετά τις ΗΠΑ, Κίνα και Ιαπωνία.
Παρακολουθώντας κατά την πανδημία τη διεθνή βιβλιογραφία για τον SARS-CoV-2, και γνωρίζοντας τις βιολογικές δράσεις του PAF, κρίναμε ότι θα πρέπει να εμπλέκεται στην νόσο COVID-19 και μάλιστα να έχει σημαντικό ρόλο, άποψη που διατύπωσα σε μια δημοσίευση [3].
Ακολούθως η ομάδα μας έκανε μια διεθνώς νέα προσέγγιση της COVID-19 και δημοσίευσε μια θεωρητική επεξεργασία του θέματος, όπως αναφέρεται στην ιστοσελίδα HUB_UOA [4], με μια πρόταση επιστημονικά ολοκληρωμένη και βιβλιογραφικά τεκμηριωμένη, η οποία ενισχύθηκε με πειραματικά δεδομένα της ελληνικής ομάδας από μετρήσεις in vitro και σε κυτταροκαλλιέργειες για τις δράσεις της Spike protein, που αποτελεί μια σημαντική πρωτεΐνη του κορωνοϊού, που συμμετέχει τόσο στην είσοδο του ιού στον οργανισμό όσο και στις μετέπειτα παρενέργειες/παθολογικές καταστάσεις που προκαλεί ο ιός [5-9]. Η πρόταση αυτή εμπλέκει και αναδεικνύει τον ρόλο του PAF στην COVID-19, αλλά και τις πιθανές σχέσεις της COVID-19 με τις ασθένειες στις οποίες εμπλέκεται ο PAF και ιδιαίτερα την αθηροσκλήρωση [10]. Το βίντεο με τον προτεινόμενο από την ομάδα μας μηχανισμό της εμπλοκής του PAF στην αθηροσκλήρωση και στην COVID-19, έχει ανέβει και στο κανάλι της Ελληνικής Εταιρείας Αθηροσκλήρωσης στο Youtube (Library) [11]. Επιπλέον, η έρευνά μας αναδεικνύει τον ρόλο της Μεσογειακής δίαιτας και του κυριότερου συστατικού της, του ελαιολάδου, στην ευεργετική δράση που ασκούν, επειδή περιέχουν αναστολείς του PAF, όχι μόνο στην αθηροσκλήρωση αλλά και στην COVID-19 [7,12]. H ευεργετική δράση της Μεσογειακής δίαιτας και του ελαιολάδου έναντι της νόσου COVID-19, επιβεβαιώθηκε στην συνέχεια από μελέτες Ευρωπαϊκών και Αμερικανικών Πανεπιστημίων, όπως αναφέρεται στην ιστοσελίδα HUB_UOA [13]. Η άποψη της εμπλοκής του PAF στην COVID-19 έχει γίνει αποδεκτή και έχει αποδειχθεί από την διεθνή επιστημονική κοινότητα [14-17].
Οι σχετικές εργασίες της ελληνικής ομάδας στα διάφορα διεθνή επιστημονικά περιοδικά είτε έχουν χιλιάδες αναγνώσεις είτε έχουν αναφερθεί στο εξώφυλλο του περιοδικού είτε περιλαμβάνονται στα άρθρα με τις περισσότερες αναφορές (top cited articles) είτε περιλαμβάνονται στα άρθρα που επελέγησαν σαν σημαντικά από τον εκδότη του περιοδικού (Editor’s Choice Article) κ.λπ.
Το σύνδρομο Long COVID-19
Ο όρος COVID-19 αναφέρεται σε οξεία λοιμώδη νόσο που προκαλείται από τον ιό SARS-CoV-2. Είναι ξεκάθαρα νόσος. Το Long COVID-19 (ή μετά-COVID-19 σύνδρομο, ή post-acute sequelae of COVID-19 - PASC) δεν είναι ξεκάθαρα «νόσος» με την κλασική έννοια, αλλά ορίζεται ως "σύνδρομο", δηλαδή σύνολο συμπτωμάτων και κλινικών ευρημάτων που επιμένουν ή εμφανίζονται μετά την αρχική λοίμωξη COVID-19, συνήθως μετά τις 4 ή 12 εβδομάδες, όπως Κόπωση, Δύσπνοια, Ομίχλη εγκεφάλου (brain fog), Πόνοι μυών/αρθρώσεων, Καρδιολογικά ή νευρολογικά προβλήματα. Ο μηχανισμός δεν είναι πλήρως κατανοητός και ενδέχεται να εμπλέκονται ανοσολογικές, νευρολογικές ή αγγειακές διαταραχές, αλλά δεν υπάρχει ακόμα ένας ενιαίος παθολογικός μηχανισμός. Στα 5 πρώτα χρόνια της πανδημίας 776 εκατομμύρια άτομα ασθένησαν από COVID-19 και 145 εκατομμύρια παρουσίασαν Long COVID-19, δηλαδή ένα ποσοστό που πλησιάζει το 20%. Η Long COVID-19, επειδή επηρεάζει σημαντικό ποσοστό ασθενών, ακόμη και εκείνων με ήπια αρχική νόσηση, έχει καταστεί σημαντική πρόκληση για τα συστήματα υγείας και την ποιότητα ζωής των ασθενών.
Η ελληνική ομάδα μελέτης του PAF έχει συνεισφέρει σημαντικά στο ρόλο του PAF σε διάφορες ασθένειες που είναι φλεγμονώδους αιτιολογίας ή στις οποίες εμπλέκεται η φλεγμονή. Για τις ασθένειες αυτές έχει προτείνει και βιοχημικούς μηχανισμούς, αλλά αναδεικνύει και πιθανές σχέσεις μεταξύ αυτών λόγω του PAF, όπως αναφέρεται και στην ιστοσελίδα HUB_UOA [18]. Συγκεκριμένα, οι έρευνες της ομάδας τις τελευταίες 4 δεκαετίες περιλαμβάνουν μελέτες στην αλλεργία (υπερευαισθησία τύπου Ι), στην αλλεργική ρινίτιδα, στην αθηροσκλήρωση και στα καρδιαγγειακά νοσήματα, στην σπειραματοσκλήρυνση (σπειραματονεφρίτιδα), στο AIDS, στο γλαύκωμα, στον διαβήτη, στην περιοδοντίτιδα, στην ηπατική βλάβη και αναγέννηση του ήπατος , στον καρκίνο, στις αντιδράσεις μετά τη μετάγγιση, στη νόσο Tangier κ.λπ. Για τα θέματα αυτά έχουν γίνει από την ομάδα μας σχετικές δημοσιεύσεις σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά. Βέβαια, πολλές δημοσιεύσεις για τον ρόλο του PAF σε ασθένειες φλεγμονώδους αιτιολογίας ή στις οποίες εμπλέκεται η φλεγμονή, υπάρχουν και από πολλούς άλλους ερευνητές.
Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω διατυπώσαμε την άποψη ότι από τον PAF που παράγεται κατά την COVID-19, προκαλούνται βλάβες σε όργανα και έτσι μπορούν να αναπτυχθούν διάφορες ασθένειες από τον λόγο αυτόν. Κατ΄αυτόν τον τρόπο προτείνεται και ένας βιοχημικός μηχανισμός για το σύνδρομο Long COVID-19. Αυτή η άποψη που είχαμε διατυπώσει κατά την πανδημία, επιβεβαιώθηκε στη συνέχεια και μετά την λήξη της πανδημίας, δηλαδή, από ένα σημαντικό μεταπανδημικό φαινόμενο, το σύνδρομο Long COVID.
Στη συνέχεια θα εστιάσω στα καρδιαγγειακά νοσήματα, τα οποία έχουμε μελετήσει περισσότερο σε σχέση με τον PAF, δεδομένου ότι οι οξείες αλλά και χρόνιες φάσεις της COVID-19, έχουν συσχετιστεί πιο συχνά με καρδιαγγειακά νοσήματα [19].
Πρόσφατα (τον Αύγουστο του 2024) επιβεβαιώθηκε και πειραματικά αυτή η σχέση της COVID-19 με την αθηροσκλήρωση και τα καρδιαγγειακά νοσήματα, με τη δημοσίευση άρθρου στο περιοδικό JACC : ADVANCES (από τα σημαντικότερα στον τομέα της καρδιολογίας) του AMERICAN COLLEGE OF CARDIOLOGY FOUNDATION. Η μελέτη που αναφέρεται στο άρθρο αυτό έγινε από 10 Αμερικανικά Τμήματα Πανεπιστημίων /Ινστιτούτων. Ο τίτλος του άρθρου είναι «COVID-19 in the Initiation and Progression of Atherosclerosis. Pathophysiology During and Beyond the Acute Phase» («COVID-19 στην έναρξη και εξέλιξη τηςαθηροσκλήρωσης. Παθοφυσιολογία κατά τη διάρκεια και μετά την οξεία φάση») [20]. Επίσης στο άρθρο αυτό εξετάζονται διάφοροι παθοφυσιολογικοί μηχανισμοί που προκαλούνται από τη λοίμωξη SARS-CoV-2, εστιάζοντας στους ρόλους τους στην έναρξη και στην προώθηση της εξέλιξης της αθηροσκλήρωσης, στην οποία επίσης λαμβάνουν χώρα οι ίδιοι παθοφυσιολογικοί μηχανισμοί. Εντούτοις, δεν προτείνεται βιοχημικός μηχανισμός που να εξηγεί αυτές τις κοινές βιοχημικές διεργασίες στην COVID-19 και στην αθηροσκλήρωση. Τονίζεται όμως στο άρθρο ότι μια καλύτερη κατανόηση της σχέσης μεταξύ των παθολογικών καταστάσεων που προκαλούνται από τον ιό SARS-CoV-2 και των καρδιαγγειακών προβλημάτων, θα μπορούσε να έχει δραστικές επιπτώσεις και να επιτρέψει νέες παρεμβάσεις σε διάφορα στάδια αυτής της παθογένειας και πέραν από την αντιμετώπιση της COVID-19, δηλαδή να επιτρέψει τη διαχείριση καρδιαγγειακών παθήσεων και σε ασθενείς με άλλες χρόνιες λοιμώξεις.
Η ελληνική ομάδα έστειλε επιστολή (Letter to the Editor) προς τον εκδότη τουπεριοδικού JACC : ADVANCES, με τίτλο «Is Platelet-Activating Factor the missing link between COVID-19 and atherosclerosis?»( «Είναι ο Παράγοντας Ενεργοποίησης Αιμοπεταλίων ο χαμένος κρίκος μεταξύ COVID-19 και αθηροσκλήρωσης;») [21], την οποία υπογράφουν οι καθηγητές Κ.Α.Δημόπουλος, Σ.Αντωνοπούλου και Θ.Θεοχαρίδης. Στην επιστολή αυτή η ελληνική ομάδα αναφέρθηκε στις δημοσιεύσεις της, που αναδεικνύουν τον PAF σαν τον πιθανό συνδετικό κρίκο της COVID-19 με την αθηροσκλήρωση και τα καρδιαγγειακά νοσήματα καθώς επίσης και τον μηχανισμό που προτείνουν [11]. Το περιοδικό έκανε αποδεκτή για δημοσίευση αυτήν την άποψη της ελληνικής ερευνητικής ομάδας με την μορφή «Letter to the Editor». Είναι αξιοσημείωτο ότι, κατά την επικοινωνία της ελληνικής ομάδας με τους συγγραφείς του άρθρου στο περιοδικό JACC : ADVANCES, επιβεβαιώθηκε η αποδοχή της άποψης της ελληνικής ομάδας και από αυτούς, όπως επισημαίνεται και στην απάντηση τους στο «REPLY: Is Platelet-Activating Factor the Missing Link Between COVID-19 and Atherosclerosis?» [22]. Δηλαδή, γίνεται αποδεκτή η πιθανή εξήγηση της σχέσης της COVID-19 με την αθηροσκλήρωση και τα καρδιαγγειακά νοσήματα, με το βιοχημικό μηχανισμό που έχει προταθεί από την ελληνική ομάδα [11] και θεωρούν ότι αποτελεί ένα σημαντικό θέμα για μελλοντική έρευνα.
Η ομάδα μας πιστεύοντας στην υπεύθυνη ενημέρωση του - χωρίς ειδικές γνώσεις -κοινού σε επίκαιρα επιστημονικά θέματα, στο διάστημα της πανδημίας - παράλληλα με τις δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά - αρθρογραφούσε και έκανε αναρτήσεις σε ιστότοπους για τα θέματα της COVID-19, όπως και της ευεργετικής επίδρασης που ασκεί η Μεσογειακή δίαιτα [23].
Επίσης, στο πλαίσιο των δράσεων το Κέντρου Επιμόρφωσης και Διά Βίου Μάθησης (Κ.Ε.ΔΙ.ΒΙ.Μ.) του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (για την κατάρτιση και γενική εκπαίδευση ενηλίκων για την απόκτηση νέων δεξιοτήτων ή την αναβάθμιση όσων ήδη κατέχουν με στόχο την εύρεση ή ακόμη και τη διασφάλιση μιας θέσης εργασίας), μεταξύ των άλλων προγραμμάτων (e-learning) επιμόρφωσης διατίθεται και το εξ αποστάσεως μάθημα «Διατροφή, Μεσογειακή Δίαιτα και Αντιμετώπιση Καρδιαγγειακών Νοσημάτων και COVID-19» το οποίο διατίθεται και αγγλικά «Diet, Mediterranean Diet, Treatment of Cardiovascular Diseases and COVID-19» στο οποίο είμαι Επιστημονικός Υπεύθυνος [24].
Βιβλιογραφία
[1] Forty Years Since the Structural Elucidation of Platelet-Activating Factor (PAF): Historical, Current, and Future Research Perspectives
Molecules 2019, 24, 4414; doi:10.3390/molecules24234414
R.Lordan, A. Tsoupras, I. Zabetakis and C. A. Demopoulos
[2] https://hub.uoa.gr/success-in-the-international-research-greece/
[3] Is Platelet-Activating Factor (PAF) a missing link for elucidating the mechanism of action of the coronavirus SARS-CoV-2 and explaining the side effects-complications of Covid-19 disease?
Preprints 2020, 2020060253 (doi: 10.20944/preprints202006.0253.v1)
C.A.Demopoulos
[4] https://hub.uoa.gr/recent-experimental-data-to-elucidate-the-mechanism-of-action-of-the-coronavirus/
[5] Coronavirus 2019, Microthromboses, and Platelet Activating Factor (PAF).
Clinical Therapeutics, 2020, 42, 10.
https://doi.org/10.1016/j.clinthera.2020.08.006. (Features a reference to it on the cover)
T.C.Theoharides, S.Antonopoulou, C.A.Demopoulos
[6] COVID-19, microthromboses, inflammation and Platelet Activating Factor (PAF)
BioFactors. 2020;1–7. https://doi.org/10.1002/biof.1696 (Top Cited Article 2020-2021)
C.A. Demopoulos, S. Antonopoulou, T.C. Theoharides.
[7] Micronutrients, phytochemicals and Mediterranean diet: a potential protective role against COVID-19 through modulation of PAF actions and metabolism.
Nutrients 2021, 13(2), 462; https://doi.org/10.3390/nu13020462. (Editor’s Choice Article in Nutrients)
P.Detopoulou, C.A.Demopoulos, and S.Antonopoulou
[8] Is there an interplay between the SARS-CoV-2 spike protein and Platelet-Activating factor?
BioFactors. 2022. https://doi.org/10.1002/biof.1877.
S.Antonopoulou, F. Petsini, M. Detopoulou, T.C. Theoharides, C.A.Demopoulos
[9] Platelet activating factor: Have we been missing the forest for the trees?
BioFactors (2022)48 (6) DOI: 10.1002/biof. 1908 (Editorial)
C.T. Theoharides, S. Antonopoulou and C. A. Demopoulos.
[10] Platelet activating factor- a molecular link between atherosclerosis theories.
Eur. J. Lipid Sci. Technol. (2003) 150, 705 (Main topic, with reference to the cover of the magazine)
C.A.Demopoulos, H.C.Karantonis and S.Antonopoulou
[11] “The PAF Implicated Atherosclerosis Theory” https://youtu.be/MD49Dm3FJgY.
Στο animation προτείνεται ένας μηχανισμός για την αθηρογένεση σύμφωνα με την θεωρία της εμπλοκής του PAF, από την δημοσίευση της ελληνικής ομάδας το 2003. Σημαντικό στάδιο της αθηροσκλήρωσης είναι η δημιουργία δυσλειτουργικού ενδοθηλίου από τον PAF(3:53 – 5:02 λεπτά στο VIDEO). Η δημιουργία δυσλειτουργικού ενδοθηλίου αποτελεί και το πρώτο στάδιο που παρατηρείται κατά την πολυ-οργανική βλάβη στην νόσο COVID-19. Επομένως, αν θεωρηθεί ότι ο PAF εμπλέκεται στις δράσεις του κορωνοϊού, είναι πιθανόν η δημιουργία του δυσλειτουργικού ενδοθηλίου να μεσολαβείται και εδώ από τον PAF.
[12] Protective Effect of Olive Oil Microconstituents in Atherosclerosis: Emphasis on PAF Implicated Atherosclerosis Theory.
Biomolecules 2023, 13, 700. https://doi.org/10.3390/biom13040700 (Editor’s Choice Articles)
S.Antonopoulou and C. A. Demopoulos
https://doi.org/10.1016/j.clinthera.2020.08.006. (With reference to the cover of the magazine)
[13] https://hub.uoa.gr/news-for-the-mechanism-of-action-of-the-coronavirus/
[14] A Review of Platelet-Activating Factor as a Potential Contributor to Morbidity and Mortality Associated with Severe COVID-19
Clin Appl Thromb Hemost. 2021 Jan-Dec; 27: 10760296211051764. Published online 2021 Nov 10. doi: 10.1177/10760296211051764 PMCID: PMC8586171, PMID: 34755565
Klein, V. Dao, and F. Khan.
[15] Hyperexpression of PTAFR and PF4 as Possible Platelet Risk Biomarkers in Patients With COVID-19
In vivo 38: 2853-2863 (2024) doi:10.21873/invivo.13766
L. de Oliveira Sales, J.Breno Silveira da Silva, F.Melo Cunha de Pinho Pessoa, B.Maria Dias Nogueira, L.Lacerda Brasil de Oliveira, A.Salim Khayat, M.Odorico de Moraes Filho, M.Elisabete Amaral de Moraes, R.Carvalho Montenegro, C.Aquino Moreira-Nunes
[16] The Interplay among Glucocorticoid Therapy, Platelet-Activating Factor and Endocannabinoid Release Influences the Inflammatory Response to COVID-19.
Viruses 2023, 15, 573. https://doi.org/10.3390/v15020573
J.C.S. de Carvalho, P.V. da Silva-Neto, D.M.Toro, C.A. Fuzo, V.Nardini, V.E.Pimentel, M.M. Pérez, T.F.C. Fraga-Silva, C.N.S. Oliveira, A.M.Degiovani, et al.
[17] Is the Endothelium the Missing Link in the Pathophysiology and Treatment of COVID‑19 Complications?
Cardiovascular Drugs and Therapy (2022) 36:547–560 https://doi.org/10.1007/s10557-021-07207-w
P. Castro,· M. Palomo, · A. Belen Moreno‑Castaño, · S.Fernández, · S. Torramadé‑Moix, G.Pascual, · J. Martinez‑Sanchez, · E. Richardson, · A. Téllez,· J. M. Nicolas, E. Carreras,· P. G. Richardson, · J. José Badimon, · G. Escolar,· M. Diaz‑Ricart
[19] Revisiting the Role of Platelet-Activating Factor in COVID-19-Induced Cardiovascular Complications. Front. Biosci. (Landmark Ed) 2025, 30(3), 36981. https://doi.org/10.31083/FBL36981
S. Antonopoulou.
[20] COVID-19 in the Initiation and Progression of Atherosclerosis Pathophysiology During and Beyond the Acute Phase.
JACC Advances 2024; 3:1-21, 2024.
C. A. Kumar, M. I. Sadaf, E. Lu, S. J. Al’Aref, T. Tarun, P. Galiatsatos, M. Gulati, R. S. Blumenthal, T. M. Leucker, P. C. Karakousis, J. L. Mehta
[21] Is Platelet-Activating Factor the missing link between COVID-19 and atherosclerosis?
JACC: ADVANCES VOL. 3, NO. 12, 2024 https://doi.org/10.1016/j.jacadv.2024.101397
C. A. Demopoulos, S. Antonopoulou, T. C. Theoharides
[22] REPLY: Is Platelet-Activating Factor the Missing Link Between COVID-19 and Atherosclerosis?
JACC: ADVANCES VOL. 3, NO. 12, 2024
C. A. Kumar, J. L. Mehta
[23] Περιοδικό Ελιά & Ελαιόλαδο:
-2021 «Για μια υγιεινή διατροφή την εποχή του COVID-19» (βλ. σελ.70 Ελ&Ελ Τ94)
-2022 «Η Μεσογειακή δίαιτα και το Ελαιόλαδο μπορεί να συνεισφέρουν στην αντιμετώπιση των επιβλαβών δράσεων διαφόρων ασθενειών αλλά και του κορωνοϊού». Έγινε αναφορά και στο εξώφυλλο (βλ. σελ.52 Ελ&Ελ Τ98)
-2024 «Ο Ρόλος του Παράγοντα Ενεργοποίησης των Αιμοπεταλίων (PAF) σαν συνδετικός κρίκος στις ασθένειες που εμπλέκεται η φλεγμονή και ειδικά στα καρδιαγγειακά νοσήματα και στην COVID-19. Η συνεισφορά του ελαιολάδου» (βλ. σελ.74 Ελ&Ελ Τ108)
Ιστοσελίδα olivenews.gr :
-2020 «Τα δραστικά συστατικά του ελαιολάδου κατά του κορωνοϊού». (https://www.olivenews.gr/el/diatrofi/ugeia/ta–drastika–systatika–toy–elaioladoy–kata–toy–koronoioy/)
-2020 «Πώς η Μεσογειακή δίαιτα με το ελαιόλαδο θωρακίζουν τον ανθρώπινο οργανισμό απέναντι στην COVID-19;» (https://www.olivenews.gr/el/diatrofi/ugeia/pos–mesogeiaki–diaita–to–elaiolado–thorakizoyn–ton–anthropino–organismo–apenanti–ston–covid-19/)
-2021 «Η Μεσογειακή διατροφή ως ασπίδα προστασίας έναντι της νόσου COVID-19» https://www.olivenews.gr/el/diatrofi/ugeia/mesogeiaki–diatrofi–os–aspida–prostasias–enanti–tis–nosoy–covid-19/
-2022 «Έλληνες επιστήμονες κατοχυρώνουν ελαιόλαδο και Μεσογειακή δίαιτα κατά του COVID-19»
https://www.olivenews.gr/el/diatrofi/ellines-epistimones-katochyronoyn-elaiolado-mesogeiaki-diaita-covid-19-2/
