Σήμερα, σε σχέση με τις τελευταίες δεκαετίες, το παγκόσμιο ποσοστό των παιδιών και των εφήβων έως 19 ετών που ζουν με παχυσαρκία αυξήθηκε από 2% σε 8%, ενώ το ποσοστό των ενηλίκων άνω των 18 ετών με παχυσαρκία υπερδιπλασιάστηκε, φτάνοντας το 16%, με αποτέλεσμα να αναδειχθεί η παχυσαρκία ως κύρια ανησυχία όχι μόνο στις χώρες υψηλού εισοδήματος αλλά και σε ορισμένες χώρες μεσαίου εισοδήματος.
Η παχυσαρκία είναι μια κατάσταση που εγκυμονεί σημαντικούς κινδύνους για την υγεία και σχετίζεται με μια μεγάλη λίστα ασθενειών και συγκεκριμένα:
α) Καρδιαγγειακές παθήσεις (υπέρταση, στεφανιαία νόσος, καρδιακή ανεπάρκεια, εγκεφαλικό επεισόδιο, δυσλιπιδαιμία, μεταβολικές διαταραχές, σακχαρώδης διαβήτης τύπου 2, αντίσταση στην ινσουλίνη και μεταβολικό σύνδρομο, υπερουριχαιμία και ουρική αρθρίτιδα).
β) Αναπνευστικές παθήσεις (σύνδρομο αποφρακτικής υπνικής άπνοιας, σύνδρομο υποαερισμού παχυσαρκίας, άσθμα).
γ) Γαστρεντερικές Διαταραχές (Μη αλκοολική λιπώδης νόσος του ήπατος, γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση, χολολιθίαση).
δ) Ορθοπεδικές παθήσεις (οστεοαρθρίτιδα, πόνοι στη μέση και τη σπονδυλική στήλη).
ε) Νευρολογικές διαταραχές (αυξημένος κίνδυνος για αλτσχάιμερ και άνοια, χρόνιοι πονοκέφαλοι και ημικρανίες).
στ) Ψυχολογικές και ψυχιατρικές διαταραχές (κατάθλιψη, άγχος, διατροφικές διαταραχές).
ζ) Καρκίνοι (μαστού, παχέος εντέρου, προστάτη, ενδομητρίου, ήπατος και νεφρών). Για όλους αυτούς τους λόγους έχει αποτελέσει αντικείμενο εκτενούς μελέτης σε διάφορα επιστημονικά πεδία.
Η κύρια αιτία της παχυσαρκίας είναι το κακό ισοζύγιο ενέργειας στον οργανισμό, δηλαδή η κακή ισορροπία μεταξύ της ενέργειας που προσλαμβάνουμε από τις τροφές και της ενέργειας που καταναλώνουμε μέσω του μεταβολισμού του οργανισμού μας αλλά και της φυσικής δραστηριότητας. Όταν προσλαμβάνουμε από την τροφή περισσότερη ενέργεια από αυτήν που καταναλώνουμε, τότε η περίσσεια αυτή αποθηκεύεται σαν λίπος και η υπερβολική αποθήκευση λίπους έχει σαν αποτέλεσμα την παχυσαρκία. Η τάξη των θρεπτικών υλών που προσφέρει τις περισσότερες θερμίδες είναι οι λιπαρές ύλες, οι οποίες δίνουν 9 θερμίδες ανά γραμμάριο. Δηλαδή, είναι η πιο συμπυκνωμένη μορφή ενέργειας σε θρεπτική ύλη και γι’ αυτό αποτελεί τον καλύτερο τρόπο αποθήκευσης ενέργειας για το ζωικό βασίλειο. Οι λιπαρές ύλες σαν τριγλυκερίδια αποθηκεύονται σε ιδικά κύτταρα, τα λιποκύτταρα, και αποτελούν τον λιπώδη ιστό.
Υπάρχουν τρεις τύποι λιποκυττάρων στον λιπώδη ιστό: Ο λευκός λιπώδης ιστός έχει τον πιο κοινό τύπο λιποκυττάρων. Αποθηκεύει ενέργεια με τη μορφή τριγλυκεριδίων, παίζει ρόλο στη θερμομόνωση και στην προστασία των οργάνων, αλλά και συμμετέχει στην παραγωγή ορμονών και άλλων ουσιών. Ο καφέ λιπώδης ιστός περιέχει λιποκύτταρα με πολλά μιτοχόνδρια και χρησιμοποιείται για τη θερμογένεση (παραγωγή θερμότητας). Βοηθά στη ρύθμιση της θερμοκρασίας του σώματος, ιδιαίτερα στα βρέφη, ενεργοποιείται από το κρύο και παίζει ρόλο στον μεταβολισμό. Ο μπεζ λιπώδης ιστός είναι ένας ενδιάμεσος τύπος μεταξύ του λευκού και του καφέ λιπώδους ιστού. Μπορεί να μετατραπεί από λευκό σε καφέ λιπώδη ιστό υπό ορισμένες συνθήκες, όπως η έκθεση στο κρύο ή η σωματική άσκηση. Συμβάλλει στην αύξηση της ενεργειακής κατανάλωσης και στη μείωση της παχυσαρκίας.
Η εμπειρία ετών -και αποδεδειγμένα από επιστημονικές μελέτες- έχει δείξει ότι το ελαιόλαδο συντείνει στην αύξηση του σωματικού βάρους λιγότερο από την ποσότητα άλλης λιπαρής ύλης που δίνει τις αντίστοιχες θερμίδες στον οργανισμό. Με άλλα λόγια το ελαιόλαδο, που είναι η κύρια πηγή των λιπαρών συστατικών της Μεσογειακής Δίαιτας (ΜΔ), έχει δείξει ότι συμβάλλει στη μείωση του σωματικού βάρους σε όσους ακολουθούν τη ΜΔ.
Αν και υπάρχουν πολλά πειραματικά δεδομένα από κυτταροκαλλιέργειες, ζώα και ανθρώπους για τα επιμέρους στάδια της όλης πορείας από τον μεταβολισμό των θρεπτικών υλών μέχρι την αποθήκευση των τριγλυκεριδίων στα λιποκύτταρα, εντούτοις δεν υπάρχει καμία δημοσίευση που να ενώνει όλα τα κομμάτια αυτού του παζλ και να εξηγεί μέσα από ένα συγκεκριμένο βιοχημικό μηχανισμό το παρατηρούμενο ευεργετικό φαινόμενο της συμβολής του ελαιολάδου στη μείωση του σωματικού βάρους. Αυτό το κενό έρχεται να συμπληρώσει η πρόσφατη δημοσίευση του μέλους της ερευνητικής μας ομάδας που μελετά τον Παράγοντα Ενεργοποίησης των Αιμοπεταλίων (Platelet Activating Factor, PAF), της καθηγήτριας Σμαραγδής Αντωνοπούλου, στο διεθνές επιστημονικό περιοδικό Cells με ένα άρθρο ανασκόπησης με τίτλο «PAF-Induced Inflammation in Obesity: A Two-Sided Coin of Protection and Risk» (Η φλεγμονή που προκαλείται από το PAF στην παχυσαρκία: Ένα νόμισμα δύο όψεων προστασίας και κινδύνου), με το οποίο επεξηγεί τη δράση του ελαιολάδου μέσα από τις βιοχημικές δράσεις του PAF.
Στο άρθρο αυτό προτείνεται και βιοχημικός μηχανισμός, σε μια προσπάθεια να εξηγήσει τον διπλό ρόλο του PAF στον υγιή και παχύσαρκο λιπώδη ιστό, συμπεριλαμβάνοντας και δεδομένα για την πιθανή εμπλοκή του PAF σε επιγενετικούς μηχανισμούς (μηχανισμούς που δεν είναι κωδικοποιημένοι στο DNA μας) και οι οποίοι μπορεί να συνδέονται με τη «μνήμη της παχυσαρκίας». Τέλος, υπογραμμίζει τις δυνατότητες των φυσικών ρυθμιστών του PAF στην προώθηση του λειτουργικού λιπώδους ιστού, της θερμογένεσης και της πρόληψης της παχυσαρκίας μέσω ενός υγιεινού τρόπου ζωής, συμπεριλαμβανομένης της ΜΔ που είναι πλούσια σε αγωνιστές του PAF (π.χ. ενώσεις του ελαιολάδου που έχουν ήπια δράση ανάλογη του PAF) και της τακτικής άσκησης, που όλα αυτά συμβάλλουν στη διατήρηση ελεγχόμενων επιπέδων του PAF. Αντίθετα, σε περιπτώσεις συστηματικής φλεγμονής που σχετίζεται με την παχυσαρκία και χαρακτηρίζεται από υπερβολικά επίπεδα του PAF, οι ισχυροί αναστολείς του PAF, όπως τα γκινγκολίδια (από το φυτό Ginkgo biloba), τα συστατικά του ελαιολάδου που εδώ δρουν σαν αναστολείς του PAF και η συνθετική ένωση ρουπαταδίνη μπορούν να βοηθήσουν στον μετριασμό των μεταβολικών δυσλειτουργιών.
Διευκρινίζεται ότι στην περίπτωση παρουσίας μικρών ποσοτήτων του PAF που ασκούν τις ευεργετικές δράσεις του, τα συστατικά του ελαιολάδου σαν ασθενείς αγωνιστές ενισχύουν την ευεργετική του δράση. Ενώ σε περιπτώσεις όμως παρουσίας μεγάλων ποσοτήτων PAF που δρουν βλαπτικά, τα συστατικά του ελαιολάδου δρουν σαν αναστολείς του PAF και των δυσμενών δράσεών του. Επισημαίνεται ότι οι αγωνιστές/αναστολείς του PAF που υπάρχουν στο ελαιόλαδο έχουν απομονωθεί, έχει αποδειχθεί η χημική τους δομή και έχει μελετηθεί η βιολογική τους δραστικότητα από την ομάδα μας, η οποία έχει κάνει και τις σχετικές δημοσιεύσεις σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά.
Η ελληνική ερευνητική μας ομάδα (όπως αναφέρεται και σε ανάρτηση στην ιστοσελίδα του Πανεπιστημίου Αθηνών hub.uoa, http://bit.ly/3FskeQp ) τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες μελετά τη διατροφή, τη ΜΔ και αριθμό ασθενειών φλεγμονώδους αιτιολογίας στις οποίες η ΜΔ ασκεί ευεργετική δράση. Στις μελέτες αυτές προτείνει -για πρώτη διεθνώς φορά- και βιοχημικούς μηχανισμούς βάσει των οποίων ασκείται αυτή η ευεργετική δράση μέσα από την εμπλοκή του PAF. Οι έρευνές μας αυτές έχουν επιβεβαιωθεί μέχρι σήμερα και αναφέρονται και από άλλους ερευνητές. Ενδεικτικά, αναφέρεται το βίντεο του μηχανισμού της εμπλοκής του PAF στην αθηροσκλήρωση, από το κανάλι της Ελληνικής Εταιρείας Αθηροσκλήρωσης στο Youtube (https://youtu.be/MD49Dm3FJgY).
Επισημαίνεται ότι σύμφωνα με το Expertscape algorithm ranks (που κατατάσσει τους ερευνητές βάσει του αριθμού των επιστημονικών δημοσιεύσεων σε ένα συγκεκριμένο επιστημονικό πεδίο) για την τελευταία δεκαετία ως προς τη μελέτη στο επιστημονικό πεδίο του PAF, η ομάδα μας κατατάσσεται πρώτη διεθνώς, αφού στους χιλιάδες ερευνητές του PAF τα μέλη της ομάδας μας από τις 10 πρώτες θέσεις κατέχουν τις 7 θέσεις (1η, 2η, 3η, 5η, 6η, 7η, 9η) και μάλιστα στην 1η θέση είναι η Σ. Αντωνοπούλου την οποία χαρακτηρίζει σαν «expert in Platelet Activating Factor in the world». Στα εκατοντάδες ιδρύματα που μελετούν τον PAF, το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών είναι πρώτο, το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο είναι δεύτερο (τα οποία πανεπιστήμια έχουν μέλη της ομάδας μας) και ακολουθεί τρίτοο το Harvard University Boston και τα άλλα μεγάλα διεθνή ιδρύματα. Τέλος, η Ελλάδα κατατάσσεται τέταρτη, μετά τις ΗΠΑ, Κίνα και Ιαπωνία.
Ο PAF είναι ο ισχυρότερος γνωστός λιποειδικός παράγοντας που προκαλεί φλεγμονή και τη χημική δομή του οποίου είχα την τύχη να ανακαλύψω και να τον συνθέσω χημικά. Συμμετέχει σε διάφορες παθολογικές και φυσιολογικές διεργασίες, όπως η αγγειογένεση, η αναπαραγωγή, η απόπτωση, η επούλωση τραυμάτων, η ρύθμιση της αρτηριακής πίεσης, η νευρωνική λειτουργία και η ανάπτυξη του εγκεφάλου, ενώ η ακατάλληλη/υπερβολική σηματοδότηση λόγω αυξημένων επιπέδων του PAF οδηγεί σε παθολογικές καταστάσεις που σχετίζονται με φλεγμονή και κυτταρική βλάβη, αλλά και θάνατο, όπως αλλεργίες, άσθμα, καρκίνος, νεφρικές παθήσεις, καρδιοπάθειες και λοιμώξεις. Όσον αφορά την αναπαραγωγή, έχει αποδειχθεί ότι τα έμβρυα όλων των ειδών θηλαστικών παράγουν και απελευθερώνουν PAF που δρα ευεργετικά.
Ένα πρόσφατο άρθρο τεκμηρίωσε επίσης ότι στα βρέφη ο λιπώδης ιστός βιοσυνθέτει PAF από πρόδρομα μόρια που προέρχονται από το μητρικό γάλα και με τον τρόπο αυτό προάγει τη διαφοροποίηση των λιποκυττάρων του λευκού λιπώδους ιστού σε μπεζ λιπώδες ιστό. Δηλαδή, ο PAF είναι ένα μήνυμα στον οργανισμό που μπορεί να είναι μήνυμα καλών ή κακών ειδήσεων/διεργασιών. Αυτό εξαρτάται από την τοποθεσία, την ποσότητά του και τη χρονική στιγμή που δρα ο PAF. Ένα παράδειγμα είναι η περίπτωση της φλεγμονής που προκαλείται από τον PAF σε ένα τραύμα. Σε πρώτη φάση η φλεγμονή αποτελεί άμυνα του οργανισμού γιατί τα τοξικά συστατικά που εκκρίνονται από τη δράση του PAF καταστρέφουν τον κάθε «εισβολέα» στον οργανισμό από ένα τραύμα, ενώ σε δεύτερη φάση η δράση του PAF συντείνει στην επούλωση του τραύματος. Αλλά παρατεταμένη δράση του PAF και συνέχιση της έκκρισης των τοξικών συστατικών και μετά την καταστροφή του εισβολέα έχει βλαπτική δράση και στα κύτταρα του οργανισμού μας.
Για την περίπτωση της πρόκλησης φλεγμονής από τον PAF σε σχέση με τον λιπώδη ιστό, ενώ η χρόνια ανεπίλυτη φλεγμονή που σχετίζεται με την παχυσαρκία θεωρείται μηχανισμός που συμβάλλει σε μεταβολικές δυσλειτουργίες, όπως η αντίσταση στην ινσουλίνη, στην περίπτωση της οξείας φάσης της φλεγμονής φαίνεται αυτή να είναι σημαντική για την αναδόμηση και την επέκταση του υγιούς λιπώδους ιστού μέσω της απελευθέρωσης αγγειογενετικών παραγόντων, ενδογενών μηχανισμών που συμπεριλαμβάνουν προφλεγμονώδεις μεσολαβητές οι οποίοι αυξάνουν την ενεργειακή δαπάνη και τα ποσοστά λιπόλυσης.
Σχήμα 2, από την δημοσίευση «PAF-Induced Inflammation in Obesity: A Two-Sided Coin of Protection and Risk» της Σ. Αντωνοπούλου, Cells2025, 14(7), 471; https://doi.org/10.3390/cells14070471
Χωρίς να εμβαθύνουμε στον βιοχημικό μηχανισμό που αναπτύσσεται εκτενώς στο άρθρο, μπορούμε με το σχήμα που δίνεται στο εν λόγω άρθρο να περιγράψουμε αδρά τον ρόλο του PAF σε σχέση μα την παχυσαρκία. Ο PAF φαίνεται να παίζει διπλό ρόλο στη ρύθμιση του σωματικού βάρους και -κατά συνέπεια- της παχυσαρκίας. Φυσιολογικά ελεγχόμενα επίπεδα PAF στον λιπώδη ιστό και στο μικροπεριβάλλον του (αριστερή πλευρά του σχήματος), φαίνεται να ασκούν μια ευεργετική επίδραση αυτοκρινή (δράση του PAFστον λιπώδη ιστό, στο σημείο που εκκρίνεται), συμβάλλοντας στη διατήρηση υγιούς λιπώδους ιστού. Από την άλλη πλευρά (δεξιά πλευρά του σχήματος), σε συνθήκες ανισορροπίας οξειδωτικού στρες και φλεγμονής, παράγονται αυξημένα επίπεδα PAF από τα κύτταρα του αίματος και το ενδοθήλιο του αγγείου, τα οποία -μέσω της παρακρινικής δράσης (δράση του PAF στον λιπώδη ιστό, μακριά από το σημείο που εκκρίνεται)- οδηγούν σε φλεγμονή και θρόμβωση.
Δηλαδή, συμβαίνει αυτό που ήδη έχει αναφερθεί, ότι το ευεργετικό ή βλαπτικό μήνυμα από τον PAF, εξαρτάται από τη θέση, την ποσότητά του και την χρονική στιγμή που δρα ο PAF. Φαίνεται, ότι εκτός από την θέση και την χρονική στιγμή, τα επίπεδα του PAF καθορίζουν και τον ευεργετικό ή επιβλαβή ρόλο του στα όργανα και τους ιστούς με τρόπο παρόμοιο με αυτόν συναντάμε και σε άλλες περιπτώσεις, όπως στην περίπτωση του οξειδωτικού στρες, όπου μικρής έντασης οξειδωτικό στρες (π.χ. λελογισμένη άσκηση) έχει ευεργετική δράση, ενώ μεγάλης έντασης οξειδωτικό στρες (υπερβολική άσκηση με καταπόνηση του οργανισμού) έχει βλαπτικά αποτελέσματα στον οργανισμό μας.
Εν κατακλείδι, πρέπει να τονιστεί ότι ο αριθμός και το είδος των λιποκυττάρων στην παιδική ηλικία παίζει καθοριστικό ρόλο και προδιαγράφει και την τάση για παχυσαρκία και στην υπόλοιπη ζωή του. Διότι ενώ είναι σχετικά εύκολο να «αδειάσει» κανείς με κατάλληλη δίαιτα τα λιποκύτταρά του από τριγλυκεριδια, είναι πολύ δύσκολο να μειώσει τον αριθμό των λιποκυττάρων του. Δηλαδή, ένα παχύσαρκο παιδί με μεγάλο αριθμό λιποκυττάρων θα έχει σε όλη τη ζωή του την τάση να είναι παχύσαρκο άτομο. Γι’ αυτό και ο θηλασμός έχει συσχετιστεί με μειωμένο κίνδυνο παιδικής και μελλοντικής παχυσαρκίας, αφού -όπως αναφέρθηκε- το μητρικό γάλα έχει συστατικά που αποτελούν πρόδρομες ενώσεις για τη βιοσύνθεση του PAF.
Πρώτη δημοσίευση: Περιοδικό Ελιά&Ελαιόλαδο [E&E Digital T111]
