ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΣΩΣΤΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ

Σήμερα είναι πια παραδεκτό ότι η διατροφή εμπλέκεται άμεσα τόσο στην πρόκληση και πρόληψη ασθενειών όσο και στην αντιμετώπιση και θεραπεία τους. Η άποψη αυτή, σε συνδυασμό με την επιθυμία του ανθρώπου για καλύτερη υγεία και μακροζωία, ωθεί μεγάλο μέρος των καταναλωτών να πιστέψουν άκριτα ή λόγω έλλειψης ειδικών γνώσεων διάφορους «μύθους» για τη σωστή διατροφή. Δηλαδή, εσκεμμένα ή από άγνοια δίνονται από μερικούς αβάσιμες και συνήθως επιβλαβείς συμβουλές. Μάλιστα, στην επιστημονική βιβλιογραφία έχει επικρατήσει ο όρος «διατροφικοί μυθοπλάστες» (food faddists), με την έννοια ότι οι διάφορες ανορθόδοξες δίαιτες και θεωρίες, που επινοούν και διαφημίζουν, δεν είναι άλλο παρά φαντασιοπληξίες ή «μύθοι» (fads). Μάλιστα πολλά διδακτικά συγγράμματα Διατροφής και Βιοχημείας δεν παραλείπουν να αφιερώνουν ειδικά κεφάλαια σχετικά με τις επιπτώσεις και τους κινδύνους από τη διατροφική μυθοπλασία και αγυρτεία.

Από τα τέλη της δεκαετίας του 1970, είχαν διαπιστωθεί και επίσημα σχετικά ανησυχητικά φαινόμενα, με δύο ενδεικτικά παραδείγματα να αναφέρονται στη συνέχεια. Μια τετραετής έρευνα επιτροπής, υπό τον βουλευτή Pepper, έδειξε ότι κάθε χρόνο ξοδεύονται στις Η.Π.Α. περίπου 25 δισεκατομμύρια δολάρια σε χάπια, σκόνες και καταπότια υγιεινής -δήθεν- διατροφής. Στην παραπάνω λίστα με αυτά τα παραδιαιτητικά προϊόντα περιλαμβάνονταν, μεταξύ άλλων, μεγαδόσεις βιταμινών και ιχνοστοιχείων, πανάκειες όπως ρίζες τζινσέγκ, γύρις μελισσών, ξερά φύκια και μεγάλη ποικιλία εκχυλισμάτων από φαρμακευτικά φυτά. Τα περισσότερα από αυτά αποτελούν παλαιά γιατροσόφια, που σήμερα δεν θεωρούνται φάρμακα, αφού δεν έχουν κανένα θεραπευτικό αποτέλεσμα, ενώ πολλά είναι τοξικά ή δηλητηριώδη. Όλα αυτά τα «καταπότια» προωθούνται συνήθως με απατηλές ενδείξεις πρόληψης ή θεραπείας σχεδόν κάθε ασθένειας, από κοινό κρυολόγημα, κόπωση ή σεξουαλικά προβλήματα μέχρι τον καρκίνο, τον διαβήτη, την καρδιοπάθεια, την υπερχοληστερολαιμία και τις άλλες χρόνιες παθήσεις. Αν και πολλοί θεωρούν ότι τα διάφορα αυτά παραδιαιτητικά προϊόντα είναι ακίνδυνα και ίσως ωφέλιμα, για πολλά από αυτά υπάρχουν επιστημονικές αποδείξεις περί του αντιθέτου, όπως έδειξαν τα ευρήματα της επιτροπής Pepper. Υπήρξαν, δηλαδή, σημαντικές και εμπεριστατωμένες αποδείξεις για ευρείας έκτασης βλάβες της υγείας και για θανάτους, με αποτέλεσμα να διατυπώσει η εν λόγω επιτροπή την άποψη ότι: «Η διατροφική μυθοπλασία δεν μπορεί πλέον να αντιμετωπίζεται σαν ένα αλλόκοτο και κωμικό φαινόμενο. Είναι επικίνδυνος τσαρλατάνος όποιος προωθεί ιατρικά σχήματα ή γιατροσόφια γνωστά ως μη αποτελεσματικά  ή βλαβερά για να κερδίσει χρήματα». Μια άλλη περίπτωση, στο τέλος του 1977, είναι η λεγόμενη δίαιτα υγρής πρωτεΐνης, που υιοθετήθηκε από μεγάλο αριθμό παχύσαρκων γυναικών. Στο διδακτικό εγχειρίδιο “Biochemistry - A Functional Approach” του R.W. McGilvery, έκδοση του 1979, καταγράφηκαν στις Η.Π.Α. 40 θάνατοι παχύσαρκων γυναικών, που ακολούθησαν αυτή τη δίαιτα. Τα 15 μάλιστα από τα θύματα ήταν απολύτως υγιή άτομα, 12 εκ των οποίων είχαν ακολουθήσει τη δίαιτα υπό ιατρική παρακολούθηση, ενώ από τα 40 θύματα τα 14 έπαιρναν και συμπληρώματα βιταμινών και ιχνοστοιχείων. Σύμφωνα με τη δίαιτα αυτή, σαν πηγή πρωτεϊνών χρησιμοποιείται το κολλαγόνο, η ζελατίνη και παρόμοιες πρωτεΐνες του συνδετικού ιστού. Είναι όμως γνωστό ότι οι πρωτεΐνες αυτές είναι διατροφικά ακατάλληλες για να αποτελούν κύρια πηγή πρωτεϊνών στον οργανισμό μας, αφού η σύσταση των αμινοξέων τους είναι μεν υψηλή σε περιεκτικότητα του αμινοξέος της γλυκίνης, αλλά πτωχή στα άλλα αμινοξέα, που χρειάζονται στον οργανισμό. Επισημαίνεται ότι ο συγγραφέας κάνει το ακόλουθο σχόλιο: «Η χρήση των πρωτεϊνών αυτών, ως μόνης πηγής αζώτου και μάλιστα σε περιοριστικές (ολιγοθερμιδικές) δίαιτες, που διαρκούν από μερικές εβδομάδες έως μήνες, δεν είναι απλώς ηλιθιότητα, αλλά εγκληματική απερισκεψία». Για όλους αυτούς του λόγους, από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, στην Αμερική συγκροτήθηκε το NCAHF, ένα Εθνικό Συμβούλιο εναντίον της απάτης στον τομέα της υγείας (National Council Against Health Fraud). Στο πλαίσιο των εργασιών αυτού του Συμβουλίου, οι V. Herbert και S. Barrett, εξέχοντες ειδικοί και καθηγητές Διατροφής σε ιατρικές σχολές αμερικανικών πανεπιστημίων και μέλη του NCAUF, δημοσίευσαν ένα άρθρο με τίτλο: “Twenty-One Ways to Spot a Quack” (21 τρόποι προς εντοπισμό ενός κομπογιαννίτη).

Συνήθως, οι διατροφικοί μυθοπλάστες φροντίζουν να αποπνέουν επιστημοσύνη, σοβαροφάνεια και πλαστή υπευθυνότητα. Στα βιογραφικά τους παρουσιάζουν εντυπωσιακά πιστοποιητικά και τίτλους. Σε συζητήσεις ή στα μέσα μαζικής ενημέρωσης κ.λπ. χρησιμοποιούν επιστημονικούς όρους που φαίνονται και ηχούν πειστικά ή συγγράφουν βιβλία που επιδιώκουν να γίνουν μπέστ-σέλλερς, με σκοπό την αύξηση της πελατείας των θεωριών τους και των συναφών προϊόντων που προωθούν. Τα στοιχεία που χρησιμοποιούν είναι αδημοσίευτα και δεν αναφέρονται στην επιστημονική βιβλιογραφία, ενώ για να υποστηρίξουν τις ευεργετικές -δήθεν- ιδιότητες των προϊόντων τους, προβάλλουν προσωπικές απόψεις ή μαρτυρίες προσωπικοτήτων. Διατυπώνουν τις ιδιότητες και τις ενδείξεις των προϊόντων με ψευδοϊατρικούς όρους ή με ασυναρτησίες. Για παράδειγμα, διαφημίζουν ότι το σκεύασμα «θα αποτοξινώσει το σώμα σας» ή «θα αποκαταστήσει τις χημικές ισορροπίες του σώματος» ή «θα φέρει το σώμα σας σε αρμονία με τη φύση» ή «θα ενισχύσει τη φυσική ανοσία του σώματος» κ.λπ. Ποτέ, όμως, δεν καθορίζεται η φύση των τοξινών και η έλλειψη ισορροπίας ή δυσαρμονίας, ούτε με ποία κριτήρια ή μετρήσεις διαπιστώνεται το ευεργετικό αποτέλεσμα. Αλλά βασίζονται στην ευπιστία του μέσου καταναλωτή και στις εντυπωσιακές επιστημονικοφανείς εκφράσεις, που ουσιαστικά είναι ασυναρτησίες. Σε άλλο παράδειγμα, για την αντιμετώπιση της παχυσαρκίας και την πρόληψη ή θεραπεία του καρκίνου, του διαβήτη, καρδιαγγειακών παθήσεων κ.λπ. προτείνουν διάφορες αλλόκοτες ή στερητικές δίαιτες. Έχουμε ακούσει πολλές φορές το «αδυνατίζετε τρώγοντας» ή τον όρος «εναλλακτική» δίαιτα που παρουσιάζονται με διάφορες έννοιες. Και τα δύο προηγούμενα παραδείγματα αποτελούν μύθους, που περιέχουν την έννοια του μαγικού και της απροσδιοριστίας. Ο μύθος «αδυνατίζετε τρώγοντας» αντίκειται τις τρεις βασικές αρχές της διατροφής και ιδίως την αρχή του ισοζυγίου, που έχει αναφερθεί στο προηγούμενο άρθρο μου: «ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΠΑΡΕΧΕΙ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΜΙΑ ΣΩΣΤΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ». Είναι αποδεδειγμένο επιστημονικά ότι όλες αυτές οι δίαιτες ή δεν έχουν απλώς κανένα αποτέλεσμα ή προκαλούν βλάβες, συχνά καταστρεπτικές για μακροχρόνιες δίαιτες. Όταν αναφέρεται ο όρος «εναλλακτικό» και δεν προσδιορίζεται «ως προς τι» εναλλακτικό, τότε δεν σημαίνει τίποτε. Στην προκειμένη περίπτωση, υπονοείται ότι πρόκειται για δίαιτες εναλλακτικές ως προς την κανονική δίαιτα ή με άλλα λόγια, αναφέρεται σε δίαιτες που βασίζονται σε διατροφικούς κανόνες διαφορετικούς από τους επιστημονικούς κανόνες της σωστής διατροφής, χωρίς όμως αυτό να λέγεται ευθέως.

Από όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, μπορεί να τεθεί το ερώτημα: «Μπορεί ο μέσος καταναλωτής να διακρίνει το μύθο από την πραγματικότητα;» Αναμφίβολα, τα όρια μεταξύ μύθου και πραγματικότητας είναι συνήθως δυσδιάκριτα. Καλύτερη αντιμετώπιση είναι μόνον η σωστή και υπεύθυνη ενημέρωση και η προσήλωση στις τρεις βασικές αρχές της σωστής διατροφής (ποικιλία-μέτρο-ισοζύγιο), όπως έχει αναφερθεί στο προηγούμενο άρθρο μου: «ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΠΑΡΕΧΕΙ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΜΙΑ ΣΩΣΤΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ». Πρέπει όμως να επισημάνουμε ότι πλην των ανωτέρω περιπτώσεων και σε πολλές μη κακόβουλες ή μη εσκεμμένες περιπτώσεις, οι «μύθοι» αποκαλύπτονται από την πραγματικότητα με την πρόοδο της επιστήμης, όπως στην περίπτωση με τις λαϊκές συνήθειες και δοξασίες, οπότε αποδεικνύονται αν είναι ορθές ή λάθος.

Στο πλαίσιο αυτού του άρθρου, θα ξεκινήσει μια προσπάθεια να αναφέρονται κατά καιρούς σε αντίστοιχα άρθρα, υπό τον τίτλο: «ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΣΩΣΤΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ», διάφορες περιπτώσεις από τις εσκεμμένες ή από άγνοια ή από τις λαϊκές συνήθειες και δοξασίες αβάσιμες -και συνήθως επιβλαβείς- διατροφικές συμβουλές, που αποτελούν μύθο.

Διαβάστε εδώ το πρώτο άρθρο της ενότητας: «ΑΥΓΟ ΚΑΙ ΚΑΡΔΙΑΓΓΕΙΑΚΑ ΝΟΣΗΜΑΤΑ».

Διαβάστε εδώ το δεύτερο άρθρο της ενότητας: «ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΟΥΝ ΤΑ "Ε" ΣΤΑ ΤΡΟΦΙΜΑ: ΕΙΝΑΙ ΚΑΛΟ Η' ΚΑΚΟ;»