Ο ΣΤΟΧΑΣΜΟΣ ΣΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ

Από τους πρώτους που μίλησαν για τον στοχασμό και για τη σχέση του με την εκπαίδευση ήταν ο Αμερικανός φιλόσοφος John Dewey. Ο ορισμός που έδωσε στην έννοια του στοχασμού είναι κλασσικός: "Active, persistent and careful consideration of any belief or supposed form of knowledge in the light of the grounds that support it and the further conclusions to which it tends, constitutes reflective thought". Για τον Dewey ο στοχασμός περιλαμβάνει διάφορες φάσεις, όπως αυτή της αμφιβολίας και του δισταγμού, που προκύπτει όταν ο άνθρωπος βρίσκεται μπροστά σε διλήμματα. Τα διλήμματα αυτά ενεργοποιούν τη σκέψη και τον στοχασμό, ο οποίος θα οδηγήσει το άτομο στην αναζήτηση και την εξερεύνηση της λύσης των διλημμάτων. Ο στοχασμός είναι στην ουσία μάθηση μέσα από την εμπειρία και την πραγματικότητα και γι’ αυτό ο Dewey αναγνώρισε την ανάγκη των δασκάλων να στοχάζονται πάνω στις εμπειρίες τους (π.χ. στις διδακτικές τους πρακτικές), άρα και να τις αξιολογούν συνεχώς, προκειμένου να δρουν σκόπιμα και ενεπίγνωστα, αντί ασύνειδα. Ο στοχασμός φέρνει μία ισορροπία ανάμεσα στην εμπειρία και στη γνώση μέσα από τον συσχετισμό τους.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, ο Donald Schön (1931-1997), στηριζόμενος στο Dewey και παρατηρώντας τον τρόπο σκέψης των διαφόρων επαγγελματιών (practitioners) όταν ενεργούσαν, οδηγήθηκε στην επινόηση δύο τύπων στοχαστικής σκέψης: ο στοχασμός κατά την πράξη (reflection-in-action) και ο στοχασμός πάνω στην πράξη (reflection-on-action).

Η ιδέα του στοχασμού κατά την πράξη όπως και η ιδέα του στοχασμού πάνω στην πράξη επινοήθηκε ως μία απάντηση στην αντίληψη ότι ο δάσκαλος περιορίζεται μόνον στην εφαρμογή γνώσης δοσμένης από άλλους. Ως προς αυτό, έχει υποστηριχτεί ότι ο δάσκαλος είναι υποχρεωμένος να ενημερώνεται πάνω στα πιο πρόσφατα πορίσματα της παιδαγωγικής επιστήμης και να κάνει χρήση αυτών στη διδασκαλία του, αλλά τη γνώση αυτή θα πρέπει να την προσαρμόζει στις συνθήκες των δικών του τάξεων, λαμβάνοντας υπ’ όψιν τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο διδασκαλίας και τις δυνατότητες και τα χαραχτηριστικά των μαθητών. Επομένως, ο δάσκαλος πρέπει να στοχάζεται τόσο πάνω στη γνώση αυτή όσο και πάνω στις εμπειρίες που αποκομίζει από την τάξη. Η ανάλυση της διδασκαλίας τους από τους ίδιους τους δασκάλους κατά τη διάρκεια της τέλεσής της αποτελεί μία ικανότητα όχι ιδιαίτερα αναπτυγμένη σε δασκάλους που δεν έχουν ξεκινήσει ακόμα την επαγγελματική τους σταδιοδρομία. Μολοντούτο, σχετικές έρευνες έδειξαν ότι δάσκαλοι που δεν έχουν ξεκινήσει ακόμα την επαγγελματική τους σταδιοδρομία, ήταν σε θέση να κάνουν στοχασμό πάνω σε ζητήματα παιδαγωγικής (κυρίως οργάνωσης και καθοδήγησης των μαθητών), παιδαγωγικής γνώσης περιεχομένου και ισότητας, δικαιοσύνης και συνεργασίας μέσα στην τάξη.

Σύμφωνα με τον Schön, ο στοχασμός κατά την πράξη αναφέρεται στις διεργασίες της σκέψης που συνοδεύουν την πράξη και συνεχώς αλληλεπιδρούν με αυτήν και την επηρεάζουν με τρόπο που συντελεί στη μάθηση· αποτελεί, δηλαδή, μία άμεση ανταπόκριση του δασκάλου στα γεγονότα της τάξης μέσα από την ερμηνεία, την ανάλυση και την εύρεση λύσεων σε περίπλοκα προβλήματα ανακύπτοντα από τη διδασκαλία. Αντίθετα, ο στοχασμός πάνω στην πράξη αναφέρεται στην εις βάθος θεώρηση και στην εκ των υστέρων ανάλυση της απόδοσης κάποιου (π.χ. του δασκάλου), με σκοπό την απόκτηση γνώσης μέσω της εμπειρίας και μέσω αυτής της γνώσης τη βελτίωση της απόδοσης σε μελλοντικές ενέργειες (λ.χ. Τι πήγε καλά και τι όχι κατά τη διάρκεια του μαθήματος; Πώς το γνωρίζει αυτό ο δάσκαλος; Ποιές προτάσεις μπορούν να γίνουν για το επόμενο μάθημα;).

Ας έχει υπ’ όψιν του ο αναγνώστης ότι στον χώρο της εκπαίδευσης οι ορισμοί που έχουν δοθεί στην έννοια του στοχασμού είναι πολλοί και έτσι δεν υπάρχει ομοφωνία. Στη βιβλιογραφία είναι διάχυτη η πεποίθηση ότι η ικανότητα του δασκάλου να στοχάζεται συνιστά μία ουσιαστική και βασική διδακτική συμπεριφορά, που η βελτίωσή της πρέπει να αποτελεί κύρια μέριμνα των προγραμμάτων επιμόρφωσης και προετοιμασίας των δασκάλων. Τούτο γιατί μέσα από αρκετές μελέτες έχει φανεί ότι ο στοχασμός συμβάλλει στην αποτελεσματική διδασκαλία, στην ανάπτυξη της ειδημοσύνης (expertise), στη βελτίωση της γνώσης και της διδακτικής πρακτικής, στην αυτογνωσία του δασκάλου μέσα από την ανάλυση των προσωπικών του αξιών και θεωριών, που υπόκεινται της διδασκαλίας του και στην ικανότητα κάποιου να μαθαίνει να διδάσκει και να παίρνει σωστές αποφάσεις.