Η ΔΙΑΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΤΕΙΧΩΝ

Η παρουσία των προσφύγων στην Ευρώπη δεν αποκάλυψε απλώς το φοβικό χαρακτήρα ορισμένων λαών απέναντι στο έτερο, το διαφορετικό. Αυτό, όσο και να μας ξενίζει, επειδή μάλλον νομίζαμε ότι είχαμε απαλλαγεί από τέτοιες συμπεριφορές, είναι κάτι λίγο-πολύ αναμενόμενο, γιατί πάντα το ξένο, ως ανοίκειο, προκαλεί αναστάτωση, ειδικά όταν πρόκειται για τόσο μεγάλες ομάδες πληθυσμού. Εκείνο όμως που εντυπωσιάζει, αρνητικά, είναι η αντίδραση απέναντι σε αυτούς τους ανθρώπους, δηλαδή η ανέγερση τειχών κάθε είδους.

Δεν είναι μονάχα οι αρνητικοί συνειρμοί από το πρόσφατο ευρωπαϊκό παρελθόν. Η ίδια η ανέγερση ενός τείχους προκαλεί ανησυχία, διότι πρόκειται για μια διαστροφική πράξη. Αλλά διαστροφή τίνος πράγματος;

Η ανοικειότητα και η διαστροφή υφίστανται ως τέτοιες μόνο σε αντιδιαστολή προς το οικείο και το φυσιολογικό. Κάτι είναι ανοίκειο ή διαστροφικό, επειδή υπάρχει η οικεία ή φυσιολογική όψη, όπως κι αν αυτή ορίζεται. Για να εντοπίσουμε το οικείο και το φυσιολογικό στην περίπτωση των τειχών, ώστε να διαπιστώσουμε τον διαστροφικό τους χαρακτήρα, θα πρέπει να ανατρέξουμε στην ουσία τους. Και η ουσία ενός τείχους είναι ότι θέτει όρια. Το ίδιο βέβαια κάνουν και τα σύνορα, αλλά θα ήταν υπερβολή να τα θεωρήσουμε ως διαστροφή, διότι δεν έχουν τον απόλυτο χαρακτήρα ενός τείχους. Το σύνορο το διαβαίνεις, το τείχος όχι – είτε το γκρεμίζεις είτε μένεις απέξω.

Και τα τείχη και τα σύνορα, ως οροθέτες, αντλούν την ύπαρξη και, κατ’ επέκταση, τη λειτουργία και τη νομιμοποίησή τους από ένα πρωταρχικότερο όριο, το οποίο είναι ο ίδιος ο άνθρωπος ως υλική ύπαρξη, δηλαδή το σώμα του.

Θέτουμε όρια, διότι είμαστε όρια, με αρχικό την περατότητά μας στο χώρο και, συνακόλουθα, στο χρόνο. Είμαστε ορισμένες υπάρξεις, δηλαδή όντα που έχουν αρχή και τέλος, σωματικά και νοητικά. Ακόμα, όμως, κι αν, για τον οποιονδήποτε λόγο, αμφισβητήσουμε τη νοητική περατότητά μας, δεν μπορούμε να αρνηθούμε την υλική οριοθέτησή μας. Κι αυτή βρίσκεται στις άκρες των δακτύλων μας. Ό,τι και να κάνουμε, όσο και να τεντώσουμε το κορμί μας, το όριό μας βρίσκεται στο απώτατο σημείο του σώματός μας. Απλώς δεν μπορούμε να πάμε παραπέρα. Αυτό ακριβώς δηλώνουμε με τα εργαλεία που κατασκευάζουμε: από τη μια αναγνωρίζουμε τα όριά μας και, από την άλλη, αναγνωρίζοντάς τα βρίσκουμε τρόπους για να επεκτείνουμε την παρουσία μας στο χώρο.

Το σώμα, λοιπόν, ως σάρκα είναι το όριό μας. Είναι αυτό που μας διαχωρίζει από τον κόσμο, καθιστώντας μας ταυτόχρονα μέρος του. Αν δεν υπήρχε, θα ήμασταν ένα αδιάκριτο σύνολο με τον κόσμο. Είναι αυτό που ξεχωρίζει την ύπαρξή μας, μέσω ακριβώς της διαφοροποίησης. Είμαι εγώ, επειδή δεν είμαι αυτό το τραπέζι, η καρέκλα, εκείνος που περπατάει ή στέκεται δίπλα μου.

Πέρα από αυτό, το σώμα μάς προστατεύει. Με το να μας μαθαίνει τα όριά μας όχι μόνο γνωρίζουμε τον άλλον, αλλά και μπορούμε να υπολογίσουμε την απειλή που αυτός συνιστά, ή την ωφέλεια που θα προσφέρει.

Την ίδια στιγμή είναι ο πρωταρχικός όρος επικοινωνίας. Επικοινωνώ με κάποιον επειδή είναι διαφορετικός από εμένα, δηλαδή δεν είναι εγώ. Διαφορετικά δεν υπάρχει λόγος για επικοινωνία, δεν υπάρχει επικοινωνία.

Ο άνθρωπος, μέσω της σάρκας του είναι ένα ον προσανατολισμένο προς τα έξω, προς τον κόσμο. Αυτό φαίνεται από τις αισθήσεις μας. Η όραση, η ακοή και η όσφρηση είναι αισθήσεις που υπερβαίνουν τη χωρικότητα της ύπαρξης, διότι συλλαμβάνουν στοιχεία που βρίσκονται έξω από αυτήν. Οι άλλες δύο (γεύση και αφή) κρίνουν την υλική σχέση του προσώπου με τον κόσμο, αλλά μόνο όταν υπάρχει επαφή. Με άλλα λόγια είμαστε όντα «ανοιχτά», είμαστε υπάρξεις που εκ-τίθενται.

Αν όμως το σώμα ως σάρκα είναι το πρωταρχικό μας όριο και μας ωθεί να θέτουμε όρια, και τα τείχη, όπως και τα σύνορα, δεν αποτελούν παρά υλική προβολή της πρωταρχικής αυτής οροθέτησης, τότε γιατί τα τείχη αποτελούν διαστροφή;

Είναι αλήθεια πως τα τείχη προστατεύουν. Αυτός είναι ο σκοπός τους. Είναι κατασκευασμένα για αυτόν το λόγο. Σε αντίθεση όμως με το σώμα και την ανοιχτότητά του, στα τείχη η δυνατότητα επικοινωνίας υπάρχει μόνο από συγκεκριμένα, ελεγχόμενα σημεία, π.χ. τις πύλες. Διαφορετικά δεν υπάρχει προστασία.

Προστασία όμως σημαίνει απομάκρυνση από τον Άλλον. Έτσι, το τείχος υψώνεται για να διαιρέσει κατά τρόπο απόλυτο τον χώρο σε δύο μέρη, τον δικό μας και τον δικό τους. Προϋπάρχει η γνώση του «εμείς» και του «Άλλου» και το ζητούμενο είναι να διακοπεί, ή να περιοριστεί στο ελάχιστο η επαφή με τον Άλλον – σε κάθε περίπτωση, να ελεγχθεί όσο γίνεται αυστηρότερα.

Με αυτόν τον τρόπο δημιουργείται μια ξεκάθαρη ετερότητα, ένας εχθρός. Το τείχος, επομένως, τονίζει ετερότητες, δημιουργώντας ξένους. Επιπλέον, υψώνεται όχι ως μέσο επικοινωνίας, αλλά ως άρνηση της επικοινωνίας. Υψώνω τείχος για να δηλώσω στους ξένους ότι δεν θέλω να έχω επαφή μαζί τους. Έτσι το τείχος αποτελεί ένα τέλος, με τη διπλή έννοια: του πέρατος και του σκοπού. Είναι πέρας και για τις δύο πλευρές, μόνο που για τη μία (αυτήν που ανήγειρε το τείχος) είναι επιθυμητό όριο, ενώ για την άλλη είναι ένα εμπόδιο (όπως στον πόλεμο), ή η βίαιη διακοπή ενός ταξιδιού προς τη σωτηρία, όπως συμβαίνει με τους πρόσφυγες. Είναι όμως και σκοπός, διότι δηλώνει τις προθέσεις της πλευράς που το ανήγειρε, ότι δηλαδή δεν θέλει τους άλλους, τους ξένους, την απειλή.

Το τείχος λοιπόν αποτελεί προστατευτικό μέσο. Και τι προστατεύει; Ό,τι περιβάλλει, σπίτια, χωράφια, δρόμους, αυτοκίνητα, τηλεοράσεις, μέχρι και τα ίδια τα πρόσωπα ως φυσικές παρουσίες, αλλά και ως νοοτροπίες, ακόμα και ως ιδεολογίες. Με αυτόν τον τρόπο, τα στοιχεία που τίθενται υπό την προστασία του τείχους αποκτούν έναν άλλον χαρακτήρα, καθίστανται ιερά. «Αυτοί», οι ξένοι, οι Άλλοι, δεν πρέπει να τα αγγίξουν, δεν πρέπει να τα πλησιάσουν, ίσως και να μην τα δουν. Είναι ιερά και είναι ευάλωτα. Οι «Αυτοί» θα τα προσβάλουν, θα τα μολύνουν. Έτσι, το τείχος χωρίζει το ιερό από το ανίερο, τον «καθαρό, ιερό, αμόλυντο» Ευρωπαίο από τον επικίνδυνο, μιαρό, ανίερο πρόσφυγα.

Επομένως, το τείχος δεν είναι απλώς μια πράξη, ένα όριο σαν όλα τα άλλα. Είναι το υπέρτατο υπαρκτικό όριο, ένα «ως εδώ». Γιατί συμβαίνει αυτό; Διότι όλα όσα περιέχονται εντός του τείχους, όλοι εκείνοι που τα έχουν δημιουργήσει επιθυμούν να τα διατηρήσουν ως έχουν. Το ιερό δεν μπορεί να μεταβληθεί, διότι θα μετουσιωθεί σε κάτι άλλο, θα πάψει να είναι αυτό που είναι, θα απολέσει τον ιερό του χαρακτήρα.

Τα τείχη, επομένως, αποτελούν μια διαστροφική προβολή του πρωταρχικού μας ορίου, του σώματός μας, επειδή προκρίνουν την αρνητική διάσταση του ορίου αυτού, δηλαδή την απομόνωση και το φόβο, αφαιρώντας τον εκ-στατικό χαρακτήρα της ύπαρξής μας, ότι δηλαδή είμαστε όντα που στρεφόμαστε προς τον άλλον.

Όταν λοιπόν σήμερα ανεγείρουμε τείχη στην Ευρώπη ακρωτηριάζουμε τον εαυτό μας. Δεν αποκλείουμε ανθρώπους που βρίσκονται σε ανάγκη, αλλά φυλακίζουμε τον ίδιο μας τον εαυτό, του στερούμε την ελευθερία, με όλα τα θετικά και τα αρνητικά που αυτή συνεπάγεται.