ΠΟΣΟ ΚΑΛΟ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΚΑΚΟ ΣΕ ΕΝΑΝ ΗΓΕΤΗ;

Πόσο καλός άνθρωπος θα πρέπει να είναι ο αποτελεσματικός ηγέτης; Θα πρέπει να είναι ένας αγαθός ποιμένας, που σοφά και με πραότητα καθοδηγεί τους ακολούθους του; Δεν μπορεί ένας αποτελεσματικός ηγέτης να είναι και κακός άνθρωπος κι αυτό να τον βοηθάει στο έργο του;

Στις διάφορες μελέτες-εγχειρίδια για τη βελτίωση των ηγετικών δεξιοτήτων, η διάσταση αυτή είτε παραβλέπεται ολοκληρωτικά είτε υπονοείται πολύ έμμεσα, συνήθως προκύπτει μονάχα λόγω της γενικότητας μιας συγκεκριμένης παρατήρησης ή «οδηγίας», δηλαδή εφόσον κανείς επιθυμήσει να δει το συγκεκριμένο σημείο από αυτή την οπτική. Επιπλέον, όπου πράγματι γίνεται αναφορά στη λεγόμενη «σκοτεινή πλευρά» του ηγέτη, δηλαδή σε αρνητικά στοιχεία της προσωπικότητας όπως η περηφάνια, ο εγωισμός κτλ., ο τελικός στόχος είναι αυτά να χαλιναγωγηθούν, ώστε να μην παρεμβαίνουν στην ηγετική δραστηριότητα. Με άλλα λόγια, καλό θα ήταν να εκλείψουν. Όλη αυτή η προσπάθεια γίνεται μέσα στο πλαίσιο εξέτασης και βελτίωσης των σχέσεων μεταξύ ηγέτη και ακολούθων, το οποίο και εξετάζεται κατ’ αποκλειστικότητα. Έχουμε, δηλαδή, την εικόνα ενός εγχειρήματος για τη δημιουργία ενός πλαισίου συμβίωσης ηγέτη-ακολούθων, όπου μόνο θετικές συμπεριφορές θα πρέπει να λαμβάνουν χώρα και οτιδήποτε αρνητικό θα πρέπει, όσο γίνεται, να περιθωριοποιηθεί ή και να εξαφανιστεί.

Αυτή, όμως, είναι η εικόνα ακρωτηριασμένου ηγέτη. Δεν υπάρχει άνθρωπος χωρίς τη «σκοτεινή» πλευρά του. Επιπλέον, το «μαύρο» δεν είναι πάντα «σκοτεινό».

Ας θυμηθούμε τον Πλάτωνα και την τριμερή διάκριση της ψυχής. Για τον Πλάτωνα, η ψυχή διαιρείται σε τρία μέρη: το λογιστικό (λογική λειτουργία), το θυμοειδές (συναισθήματα) και το επιθυμητικό (επιθυμίες). Από τα τρία αυτά, το λογιστικό θα πρέπει να επικρατεί έναντι των δύο άλλων, τα οποία και θα ορίζει. Η διαίρεση της ψυχής και ο τρόπος συλλειτουργίας των μερών φανερώνει δύο πράγματα σημαντικά για το θέμα μας. Το πρώτο είναι η αναγνώριση ότι στη ζωή του προσώπου σημαντικό ρόλο δεν παίζει μόνο η λογική, αλλά και τα συναισθήματα και οι επιθυμίες. Μάλιστα, είναι τόσο σημαντική αυτή η συμμετοχή, ώστε ο Πλάτων τονίζει πως είναι βασικό να τεθούν υπό την καθοδήγηση του λογικού. Το δεύτερο συνάγεται από το πρώτο (ενδεχομένως αποτελεί μη πλατωνική προσέγγιση, ίσως πάλι όχι): ο έλεγχος συναισθημάτων και επιθυμιών δεν σημαίνει μονάχα περιορισμό τους, δηλαδή αρνητική σχέση με αυτά, αλλά και θετική, στοχευμένη χρήση τους. Με άλλα λόγια, το λογικό δεν περιορίζει απλώς την επίδραση των δύο άλλων τμημάτων της ψυχής, αλλά ταυτόχρονα μέσω του περιορισμού καταδεικνύει το πλαίσιο ή τις κατευθύνσεις προς τις οποίες αυτά τα τμήματα (και κυρίως το επιθυμητικό) θα πρέπει λειτουργήσουν. Δεν τα εξαφανίζουμε, τα στρέφουμε προς ωφέλιμες κατευθύνσεις.

Τι σημαίνει αυτό για το θέμα μας; Σημαίνει, κατ’ αρχάς, αναγνώριση των αρνητικών στοιχείων ενός χαρακτήρα. Ταυτόχρονα, η αναγνώριση αυτή οδηγεί στην προσπάθεια αποτελεσματικού χειρισμού τους. Με τη σειρά του, αυτό απαιτεί επίγνωση του πότε θα επιτρέπεται σε αυτά τα στοιχεία να λειτουργήσουν, πότε δηλαδή το πρόσωπο θα ενεργήσει και πότε όχι, με οδηγό τον εγωισμό, το ψεύδος, την πονηριά κτλ.

Με άλλα λόγια, ο ηγέτης χρειάζεται να αποδεχτεί τα όποια αρνητικά στοιχεία του χαρακτήρα του και να τα χρησιμοποιήσει έτσι, ώστε να έχουν θετικό αποτέλεσμα για την ηγεσία του. Απέναντι όμως σε ποιους θα λειτουργήσει με αυτόν τον τρόπο;

Εντελώς γενικά, ένας ηγέτης σχετίζεται με δύο «ομάδες» ανθρώπων. Στην πρώτη ανήκουν οι ακόλουθοι, στους οποίους εστιάζουν τα διάφορα εγχειρίδια. Ο ηγέτης είναι επικεφαλής μιας (μικρής ή μεγάλης) ομάδας που έχει έναν σκοπό, η επίτευξη του οποίου είναι δικό του έργο. Στην προσπάθεια αυτή, όμως, ο ηγέτης έρχεται σε επαφή με ανθρώπους έτερους προς την ομάδα του. Αυτή είναι η δεύτερη κατηγορία ανθρώπων που πρέπει να αντιμετωπίσει και είναι εξίσου σημαντική, διότι από αυτήν θα εξαρτηθεί η επιτυχία ή η αποτυχία του στόχου της ομάδας του.

Η συμπεριφορά του ηγέτη θα πρέπει να καθορίζεται με βάση το στόχο κι όχι την άσκηση θετικά ηθικών μορφών συμπεριφοράς. Η διαφορά έγκειται ότι στην πρώτη περίπτωση ο ηγέτης θέτει στο επίκεντρο του σχεδιασμού του την ομάδα, ενώ στη δεύτερη τον εαυτό του. Αν θέλει να φροντίσει, για κάποιον λόγο, ώστε να φανεί καλός άνθρωπος, τότε ίσως είναι ένας καλός άνθρωπος, αλλά ενδέχεται να είναι ο πλέον ακατάλληλος ηγέτης.

Από τη στιγμή που θα θελήσει να φανεί αποτελεσματικός ηγέτης, τότε θα συμπεριφερθεί με βάση την πρώτη περίπτωση, δηλαδή θέτοντας ως στόχο την ευδαιμονία της ομάδας (όπως κι αν αυτή νοηθεί). Τότε, ενδεχομένως χρειαστεί να πει ψέματα, να νευριάσει, να κάνει ό,τι είναι απαραίτητο, ώστε να υπηρετήσει την ομάδα του.

Η «σκοτεινή» αυτή πλευρά ορισμένες φορές χρειάζεται να εφαρμοστεί και στην ίδια την ομάδα του -όσο τρομακτικό ή απεχθές ή ό,τι άλλο ενδέχεται να θεωρηθεί από όποιον εστιάζει στην οικοδόμηση ενός «καλού» (όχι απαραίτητα αποτελεσματικού, στην πράξη) ηγέτη. Με άλλα λόγια, υπάρχουν στιγμές που μια τέτοια συμπεριφορά είναι η πλέον τελεσφόρα. Ο ηγέτης, ως εκ της θέσεώς του, γνωρίζει πράγματα και καταστάσεις, που οι υπόλοιποι αγνοούν και δεν είναι καθόλου απαραίτητο να γνωρίσουν. Μάλιστα, η γνώση ορισμένων ζητημάτων ή καταστάσεων είναι πιθανό να δημιουργήσει πρόβλημα, με την έννοια ότι ενδέχεται να προκαλέσει άγχος, ή άλλες αρνητικές ψυχολογικές καταστάσεις. Έτσι, ο ηγέτης απαιτείται, σε τέτοιες περιπτώσεις (και όχι μόνο), να χειραγωγήσει (αρνητική συμπεριφορά) αλλά και να εμπνεύσει (θετική συμπεριφορά) τους ακολούθους του. Η χειραγώγηση είναι αρνητική, διότι εμπεριέχει το ψέμα, σε οποιαδήποτε μορφή ταιριάζει στην εκάστοτε κατάσταση. Ενδεχομένως, μάλιστα, να χρειαστεί και άλλες μορφές αρνητικής συμπεριφοράς, π.χ. επιβολή κάποιας μορφής τιμωρίας κ.τ.λ.

Βέβαια, θα πρέπει να σημειωθεί ότι ένας ηγέτης, που άγεται και φέρεται από τα πάθη και τα συναισθήματα, είναι καταδικασμένος σε αποτυχία. Αυτό συμβαίνει όχι μόνο λόγω της αδυναμίας να ελέγξει τα αρνητικά στοιχεία της προσωπικότητάς του, αλλά και επειδή αυτά συνιστούν το αδύνατο σημείο του. Οπότε, τον καθιστούν δεκτικό σε χειραγώγηση από όποιον έχει την ικανότητα να τα χειριστεί επιδέξια, είτε ανήκει στην ομάδα του, είτε στο εξωτερικό περιβάλλον. Αυτός πιθανότατα είναι και ο βασικός λόγος που αντιμετωπίζονται ως μόνο αρνητικοί παράγοντες για μια αποτελεσματική ηγεσία.

Η αποτελεσματική, για τους σκοπούς της ηγεσίας, διαχείριση των αρνητικών στοιχείων της προσωπικότητας του ηγέτη είναι δύσκολο έργο. Προϋποθέτει τόσο επίγνωση της ύπαρξής τους, όσο και ανεπτυγμένες εσωτερικές αντιστάσεις. Με άλλα λόγια, ανώτερο επίπεδο αυτογνωσίας και διαχείρισης εαυτού. Αυτά είναι στοιχεία που διακρίνουν τον ηγέτη από τον απλώς επικεφαλής.