ΟΙ ΚΛΑΣΙΚΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ Ο ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Τα κοσμογονικά αλγεινά γεγονότα, που βιώνει η ανθρωπότητα εξαιτίας του βιολογικού πολέμου, ταλανίζουν τον νου να βρει την αιτία και να ανακαλύψει την θεραπεία μιας απροσδόκητης και ανεξήγητης λαίλαπας, του Covid-19.

Η σοφία των διανοητών προγόνων μας, όσο και αν το πνεύμα των νεοτέρων καλπάζει και προσπαθεί με όλα τα θαυμαστά μέσα της Τεχνολογίας να την ξεπεράσει, εκείνη παραμένει αλώβητη και διαχρονική. Όσοι παραμένουμε λάτρεις της αρχαιότητας ανατρέχουμε τις μέρες αυτές σε αυτήν ακριβώς τη σοφία. Ο κορωνοϊός δεν μπορεί παρά να μας παραπέμψει στον λοιμό των Αθηνών. Θα προσπαθήσω, λοιπόν, να προσεγγίσω με την ματιά της εποχής του κορωνοϊού τα κείμενα των κλασικών, που έγραψαν για τον λοιμό. Με οδηγό τις Ιστορίες του Θουκυδίδη για τον Πελοποννησιακό πόλεμο και το έργο «De rerum  natura»  του Λουκρητίου, μπορούμε να ταξιδέψουμε στην Αθήνα του λοιμού, μιας πόλης, που  απειλείτo στην αρχαιότητα με ολοσχερή καταστροφή.

Ο Θουκυδίδης αναφέρει χαρακτηριστικά: εγώ που ο ίδιος έπαθα από την νόσο, και με τα ίδια τα μάτια μου είδα άλλους πάσχοντες, θα εκθέσω την πραγματική της πορεία και θα περιγράψω τα συμπτώματά της, η ακριβής παρατήρηση των οποίων θα επιτρέψει ασφαλέστερα στον καθένα, που θα ήθελε να τα σπουδάσει και επιμελώς να κάνει την διάγνωσή της, εάν ποτέ ήθελε και πάλι ενσκήψει. Ο λοιμός παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στην Αθήνα το δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού πολέμου, το 430π.Χ.,  και προσέβαλε αιφνίδια τους κατοίκους του Πειραιά. Δεν υπήρχε μέχρι τότε αναφορά σε λοιμώδη ασθένεια τέτοιας έκτασης, ούτε σε φθορά ανθρώπων τόσο μεγάλη. Καμία ανθρώπινη τέχνη δεν μπορούσε να βοηθήσει, ούτε και οι γιατροί, οι οποίοι αγνοώντας την φύση της ασθένειας, επιχειρούσαν να θεραπεύσουν και κατέληγαν οι ίδιοι στον θάνατο. Όσοι προσπαθούσαν με παρακλήσεις στους θεούς ή επικλήσεις στα μαντεία να αντιμετωπίσουν το κακό, απογοητεύονταν  και παραιτούνταν.

Ο ίδιος ο Θουκυδίδης παρατηρεί ότι το φοβερότερο σε όλη αυτή την ασθένεια ήταν όχι μόνο η αποθάρρυνση των θυμάτων , όταν αντιλαμβάνονταν ότι προσεβλήθησαν από την νόσο, καθώς το πνεύμα τους παρεδίδετο αμέσως σε απελπισία, εγκατέλειπαν τον εαυτό τους στην τύχη και δεν αντιστέκονταν, αλλά και το γεγονός ότι, νοσηλεύοντας ο ένας τον άλλο, μολύνονταν και πέθαιναν σαν πρόβατα.

Σημαντική, εξάλλου, είναι η αναφορά του Θουκυδίδη στην πλήρη εξαφάνιση της ηθικής και  κοινωνικής συνοχής κατά τη διάρκεια του λοιμού. Στις ιστορίες του γράφει χαρακτηριστικά: Η νόσος έφερε και άλλες χειρότερες μορφές ανομίας στην πόλη. Πολλοί , που προηγουμένως απέκρυπταν την επίδοσή τους σε αθέμιτες ηδονές, παραδίδονταν σε αυτές χωρίς καμιά επιφύλαξη, γιατί έβλεπαν πόσο αιφνίδια ήταν η μετάπτωση. Έτσι, αποφάσιζαν να χαίρονται τη ζωή, που τη θεωρούσαν εφήμερη. Ούτε ο φόβος των θεών, ούτε ο νόμος των ανθρώπων τους συγκρατούσε, καθώς έβλεπαν ότι όλοι εξίσου πέθαιναν, έκριναν ότι  καμία διαφορά δεν υπήρχε μεταξύ ευσέβειας και ασέβειας και πίστευαν ότι  κανείς δεν θα επιζούσε για να δώσει λόγο των εγκλημάτων του και να τιμωρηθεί.

Ο Λουκρήτιος, Ρωμαίος ποιητής και φιλόσοφος, στο έργο του «Περί της φύσεως των πραγμάτων», ενώ στόχο έχει να αποκόψει τον νου των ανθρώπων από την προκατάληψη και τον φόβο του θανάτου, ακολουθώντας πιστά την Επικούρεια φιλοσοφία, στο έκτο βιβλίο, όπου επιχειρεί μια «Θουκυδίδεια» περιγραφή του λοιμού των Αθηνών, κυριαρχεί τόσο ο φόβος του θανάτου, όσο και ο ίδιος ο θάνατος.

Πολλοί μελετητές έχουν προβληματιστεί με την αναφορά του λοιμού στο τέλος αυτού  του έργου του Λουκρητίου. Πώς ένας ποιητής, που ευαγγελίζεται την αταραξία κλείνει το έργο του ξαφνικά και απροσδόκητα με ένα γεγονός, που οδηγεί στον απόλυτο αφανισμό; Πιστεύω ότι ο Λουκρήτιος ήθελε να επισημάνει στον αναγνώστη πόσο εύθραυστη και ρευστή  είναι η πολιτισμική ανέλιξη μιας πόλης. Προετοιμάζει τον αναγνώστη να μη φοβάται την καταστροφή, τονίζοντάς του συγχρόνως ότι ο θάνατος δεν είναι αναπόφευκτος και ουδείς μπορεί να τον υπερβεί.  Όμως, ο ίδιος ο ποιητής   οπλίζει τον αναγνώστη με την πίστη ότι, της δημιουργίας προηγείται η καταστροφή, και τον αφήνει να υποθέσει ότι  αυτή η δημιουργία θα ακολουθήσει και το επεισόδιο του λοιμού.

Ας είμαστε, λοιπόν, και εμείς σήμερα αισιόδοξοι ότι τον βιολογικό πόλεμο θα ακολουθήσει η δημιουργία ενός κόσμου διαφορετικού, βαθιά ανθρώπινου και αντάξιου της έμπνευσης του Δημιουργού του. Ας ευχηθούμε , ως  ευρωπαίοι πολίτες, ο αξιοκατάρατος  ιός να συνετίσει την Ευρώπη για να στραφεί ξανά στον Άνθρωπο και να ζήσουμε όλοι έναν νέο Ουμανισμό.

Στέλλα Πριόβολου, Ομ. Καθηγήτρια

Ειδική Γραμματέας του Σώματος Ομοτίμων Καθηγητών του Πανεπιστημίου Αθηνών

Πρώτη δημοσίευση: εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ, 12 Απριλίου 2020