ΠΩΣ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΔΙΑΣΤΡΕΒΛΩΣΕ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Η ιστορική παρατήρηση δείχνει ότι όταν οι προβιομηχανικές κοινωνίες εξελίσσονται σε βιομηχανικές, οι υλιστικές αξίες γίνονται κυρίαρχες και όταν στη συνέχεια οι βιομηχανικές κοινωνίες δίνουν τη θέση τους στις μεταβιομηχανικές, τα επίπεδα ευημερίας αυξάνονται και καλλιεργούνται οι μεταϋλιστικές αξίες.

Οι υλιστικές αξίες εκφράζουν σε γενικές γραμμές την ανάγκη για φυσική και οικονομική ασφάλεια, κοινωνική σταθερότητα και σεβασμό στην παράδοση και την εξουσία. Οι μεταϋλιστικές αξίες, από την άλλη, αναφέρονται στην ανάγκη του ατόμου για αυτοέκφραση, αυτονομία, αυτοπραγμάτωση, προστασία των δικαιωμάτων και των ελευθεριών και εκδήλωση κοινωνικών ευαισθησιών. Η συζήτηση για τον γάμο των ομόφυλων είναι ένα καλό παράδειγμα μεταϋλιστικού προβληματισμού με ευρύτερη σημασία από αυτήν του περιγραφόμενου κοινωνικού θεσμού.

Ο μεταϋλισμός, όρος που καθιερώθηκε από τον πολιτικό επιστήμονα Ronald Inglehart (1934–2021) στο βιβλίο του «The Silent Revolution» του 1977, αποτελεί λοιπόν παράδειγμα μιας θεωρίας που υποστηρίζει τον αξιακό προσανατολισμό και την κοινωνική, οικονομική και πολιτική συνάφεια ενός νέου συνόλου αξιών στις κοινωνίες. Από τη στιγμή που η ικανοποίηση βασικών αγαθών μπορεί να θεωρηθεί δεδομένη, τα άτομα «σκαρφαλώνουν» στην κλίμακα αναγκών έχοντας ως σωρευτικό αποτέλεσμα η συλλογική εστίαση να μετατοπίζεται σταδιακά σε μη υλικά αγαθά και μη υλιστικούς στόχους.

Να σημειωθεί ότι για όσους ασχολούνται με τις προβλέψεις και το foresight στην οικονομία και την κοινωνία η πορεία εξέλιξης των κοινωνικών συμπεριφορών είναι εξαιρετικής σημασίας, επειδή είναι γνωστό ότι μεταβάλλονται εξαιρετικά αργά και γι’ αυτό έχουν υψηλή προβλεπτική αξία.

Κοιτώντας τις μεταβολές στο παγκόσμιο πολιτισμικό χάρτη (Inglehart–Welzel Cultural Map) της World Value Survey (WVS) - το μεγαλύτερο διακρατικό πρόγραμμα έρευνας αξιών που ξεκίνησε το 1981 υπό την καθοδήγηση του Inglehart και διεξάγεται σε κύματα ανά περίπου πέντε έτη - η μετατόπιση από τον υλισμό στον μεταϋλισμό χαρακτηρίζει πράγματι ένα αυξανόμενο μερίδιο του πληθυσμού στις φιλελεύθερες μεταβιομηχανικές οικονομίες.

Μπορούμε ωστόσο να πούμε πως παρατηρείται μια ανάλογη μεταστροφή στην ελληνική κοινωνία;

Αξιοποιώντας α) το πρόγραμμα της WVS το οποίο ενδείκνυται για συγκριτική διεθνή ανάλυση και β) τη συνεργασία του ΕΚΠΑ με την Metron Analysis για πιο λεπτομερή επίκαιρα δεδομένα, οι απαντήσεις των Ελλήνων σε ορισμένες ενδεικτικές, κρίσιμες περιοχές ενδιαφέροντος προσφέρονται για χρήσιμα συμπεράσματα.

Προτού παρουσιαστούν ορισμένα από τα δεδομένα (απαιτείται βαθύτερη ανάλυση), πρέπει να σημειωθεί πως η επικράτηση μεταϋλιστικών αξιών σε μια κοινωνία αναμένεται, από τη σχετική βιβλιογραφία, να συνεπάγεται απόψεις και αντιλήψεις που εκφράζουν χαμηλότερο προβληματισμό όσον αφορά την οικονομική ασφάλεια, λιγότερη έμφαση στη θρησκεία, επιδίωξη ισότητας και πιο «ρευστούς» ρόλους των φύλλων, αυξανόμενη ανοχή προς τα ομοφυλόφιλα άτομα και υψηλή προτεραιότητα στην προστασία του περιβάλλοντος.

Διάγραμμα 1 Ανεξάρτητα από το εάν ανήκετε σε κάποια συγκεκριμένη θρησκεία, πόσο θρησκευόμενος θα λέγατε ότι είστε σε μία κλίμακα από το 0 έως το 10 όπου 0 σημαίνει καθόλου θρησκευόμενος και 10 πολύ θρησκευόμενος;

Στην περιοχή εξέτασης της θρησκείας, προκύπτει ότι ανεξάρτητα αν ασπάζονται κάποια θρησκευτικό δόγμα, περίπου 7 στους 10 Έλληνες πολίτες δηλώνουν σταθερά ότι είναι ουσιαστικά πολύ (6–8) ή και πάρα πολύ (9–10) θρησκευόμενοι.

Διάγραμμα 2 Σημαντικό στη ζωή η θρησκεία: συμφωνώ απόλυτα (1) – διαφωνώ απόλυτα (4).

Συγκριτικά μάλιστα με τους πολίτες των άλλων χωρών, οι Έλληνες αποκλίνουν σημαντικά στη σημασία που δίνουν στη θρησκεία.

Διάγραμμα 3 Η εργασία πρέπει πάντα να έρχεται πρώτη, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει λιγότερο ελεύθερο χρόνο: συμφωνώ απόλυτα (1) – διαφωνώ απόλυτα (5).

Αναφορικά με τη σημασία που δίνουν οι Έλληνες στην εργασία, από την συγκριτική ανάλυση γίνεται φανερό ότι αυτή είναι επίσης ιδιαίτερα σημαντική.

Διάγραμμα 4 Όταν δεν υπάρχουν αρκετές δουλειές, οι άνδρες θα πρέπει να έχουν μεγαλύτερο δικαίωμα σε μία δουλειά από τις γυναίκες.

Στο ζήτημα της σχέσης των δύο φύλλων, όπως εξετάζεται εδώ, οι Έλληνες πολίτες τείνουν να διαφωνούν με την άποψη περί της προτεραιότητας των ανδρών στην εργασία έναντι των γυναικών, αλλά αυτό αφορά περίπου 6 στους 10.

Διάγραμμα 5 Όταν οι θέσεις εργασίας είναι σπάνιες, οι άνδρες θα πρέπει να έχουν περισσότερα δικαιώματα σε μια δουλειά από τις γυναίκες: συμφωνώ απόλυτα (1) – διαφωνώ απόλυτα (5).

Η διεθνής ανάλυση διαμορφώνει μια ανάλογη εικόνα, με τις σχετικές απόψεις των Ελλήνων να είναι σε απόλυτο επίπεδο μοιρασμένες, συγκριτικά όμως τάσσονται σαφώς περισσότερο υπέρ των μεγαλύτερων δικαιωμάτων στην εργασία για τους άνδρες (3.09 έναντι 4.14 κατά μέσο όρο λοιπών χωρών).

Διάγραμμα 6 Οι ομοφυλόφιλοι άνδρες και γυναίκες θα πρέπει να είναι ελεύθεροι να ζουν τη ζωή τους όπως θέλουν.

Όσον φορά τώρα την άποψη περί της ελευθερίας των ομοφυλόφιλων ατόμων να ζουν τη ζωή τους όπως επιθυμούν, περίπου 1 στους 2 των ερωτηθέντων στην ελληνική κοινωνία εμφανίζονται σύμφωνοι, ενώ σταθερά 1 στους 5 διαφωνούν.

Διάγραμμα 7 Τα ομοφυλόφιλα ζευγάρια είναι εξίσου καλοί γονείς με τα άλλα ζευγάρια: συμφωνώ απόλυτα (1) – διαφωνώ απόλυτα (5).

Αν μάλιστα η περιοχή εξέτασης της ανοχής στην ομοφυλοφιλία τοποθετηθεί στη διεθνή διάσταση, στο θέμα της γονεϊκότητας των ομόφυλων ζευγαριών, προκύπτει πως η απόκλιση στις απόψεις των Ελλήνων με αυτές των πολιτών από τις χώρες αναφοράς είναι φανερά μεγάλη. Οι Έλληνες διαφωνούν (σχετικά και απόλυτα) με την ανατροφή των παιδιών από ομόφυλα ζευγάρια (3,99 έναντι 2,18 κατά μέσο όρο λοιπών χωρών). 

Διάγραμμα 8 Ακολουθούν δύο δηλώσεις που κάνουν μερικές φορές οι άνθρωποι όταν συζητούν για το περιβάλλον και την οικονομική μεγέθυνση. Ποιο από αυτά έρχεται πιο κοντά στη δική σας άποψη.

Τέλος, στην κρίσιμη περιοχή της φροντίδας του περιβάλλοντος, τα αποτελέσματα δείχνουν πως το 39,3% των Ελλήνων θεωρούν πως η οικονομική μεγέθυνση και η δημιουργία θέσεων εργασίας πρέπει να είναι η κορυφαία προτεραιότητα, ακόμη και αν το περιβάλλον επιβαρύνεται σε κάποιο βαθμό, ποσοστό που είναι υψηλότερο από το μέσο όρο (32,7%) των λοιπών χωρών, ιδίως όσον αφορά τη σύγκριση με τις ευρωπαϊκές χώρες.

Συμπερασματικά λοιπόν, η απάντηση στο ερώτημα για τον βαθμό εξάπλωσης του μεταϋλισμού στην ελληνική κοινωνία βρίσκεται στην άποψη πως οι υλιστικές αξίες μάλλον διατηρούν μια ισχυρή ενισχυμένη θέση, επιβεβαιώνοντας έτσι τα ευρήματα της WVS.

Η εξέλιξη του πολιτισμικού χάρτη της WVS, στον οποίο η θέση της Ελλάδας αποτυπώνεται σε τρία κύματα μελέτης των αξιών (1996, 2010–14, 2017–2022), δείχνει άλλωστε πως αν και οι Έλληνες τη δεκαετία του 1990 εμφάνιζαν μια μικρή κλίση προς τον μεταϋλισμό, την τελευταία δεκαετία οι απόψεις τους τοποθετούνται σε μια πιο ισορροπημένη θέση στα δύο δίπολα των αξιών που συγκροτούν τους άξονες του χάρτη: 1) παραδοσιακές αξίες έναντι κοσμικών αξιών και 2) αξίες επιβίωσης έναντι αξιών αυτοέκφρασης.

Η εξέλιξη μεταξύ των τριών κυμάτων έρευνας φανερώνει πιο συγκεκριμένα, στα επί μέρους πολιτισμικά δίπολα, μια μετατόπιση της ελληνικής κοινωνίας προς περισσότερο βιοποριστικές/υλιστικές αξίες, ενώ ταυτόχρονα εμφανίζει μια μη γραμμική αλλά συνολικά αισθητή μετατόπιση προς πιο παραδοσιακές αξίες μέσα στο εξεταζόμενο χρονικό διάστημα.

Κατά τη γνώμη μας είναι εμφανής κυρίως η επίδραση της οικονομικής κρίσης του 2010–2017 στις απόψεις της κοινωνίας που επέφερε μία αντιστροφή στην εξέλιξη των κοινωνικών αξιών κυρίως σε σύγκριση τις ευρωπαϊκές χώρες. Ίσως και το πληθωριστικό επεισόδιο του 2022 που λειτούργησε αρνητικά στην ομαλή εξέλιξη του επιπέδου (υλικής και πνευματικής ευημερίας. Η προτεραιότητα της βελτίωσης ή της αποκατάστασης του βιοτικού επιπέδου έχει ενισχυθεί. Πάντως ο ρόλος των πολιτικών ηγεσιών είναι σύνθετος, συμπεριλαμβανομένης της κοινωνικής πρωτοπορίας και όχι απλώς η άσκηση πολιτικής που εδράζεται στην αντανάκλαση των κοινωνικών προτιμήσεων ανεξαρτήτως πολιτικών απόψεων. Και αυτή είναι η πεμπτουσία της πολιτικής.

Πηγή: liberal.gr, 20/1/2024