ΟΙ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΤΗΣ ΓΗΣ

Ανάμεσα στους γεωλογικούς παράγοντες, οι οποίοι αλλάζουν το πρόσωπο της γης, οι ποταμοί έχουν απασχολήσει πολύ, όπως ήταν φυσικό, την προσοχή του ανθρώπου σε όλες τις εποχές. Ο Ηρόδοτος κατά τη διάρκεια της επισκέψεώς του στην Αίγυπτο, έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον Νείλο και συζήτησε τα αξιόλογα χαρακτηριστικά του ποταμού αυτού. Απαριθμεί και κριτικάρει τις διάφορες εξηγήσεις, οι οποίες έχουν δοθεί για την ετήσια ανύψωση της στάθμης του, άλλα χωρίς να τολμά να δώσει ο ίδιος οριστικό συμπέρασμα. Αναγνωρίζει, όμως, την σπουδαιότητα της ιλύος, που κάθε χρόνο απομένει στην επιφάνεια της χώρας και συμπεραίνει ότι «Η Αίγυπτος είναι το δώρο του ποταμού».

Ο Αριστοτέλης συζητά τα φαινόμενα των ποταμών και δείχνει να γνωρίζει σημαντικά το σύστημα απορροής της βόρειας πλευράς της Μεσογειακής λεκάνης. Κριτικάρει τις γνώμες που έχουν διατυπωθεί προηγουμένως ως προς τις πηγές των ποταμών και δέχεται με ειρωνεία τις προτάσεις του Πλάτωνα ότι όλοι οι ποταμοί ρέουν κατευθείαν από μία τεράστια μάζα νερού κάτω από τη γη. Φαίνεται ότι παρέμεινε με την ιδέα ότι, όπως ακριβώς η ατμοποιημένη υγρασία στην ατμόσφαιρα συμπυκνώνεται από το κρύο και πέφτει με τις σταγόνες της βροχής, έτσι και η υγρασία κάτω από τη γη συμπυκνώνεται και σχηματίζει τις πηγές των ποταμών. Δηλώνει ότι τα βουνά με τη χαμηλή τους θερμοκρασία συμπυκνώνουν την ατμοσφαιρική υγρασία και δέχονται μεγάλες ποσότητες νερού, έτσι ώστε να μπορούν να συγκριθούν με ένα τεράστιο ανυψωμένο σφουγγάρι που αποθηκεύει νερό. Αποδεικνύει με γεωγραφικές επεξηγήσεις από την Ασία και τη Μεσογειακή λεκάνη ότι οι μεγαλύτεροι ποταμοί πηγάζουν από τα ψηλότερα εδάφη, όπου το νερό συγκεντρώνεται σε αναρίθμητα αυλάκια. Παραδέχεται την πιθανή ύπαρξη υπόγειων λιμνών από τις οποίες εξέρχονται τα ποτάμια, και υπαινίσσεται την εξαφάνιση μερικών ρευμάτων μέσα στα υπόγεια αυλάκια. Ο Αριστοτέλης, επί πλέον, μελέτησε βαθειά τις γεωλογικές διεργασίες των ποταμών. Αναγνώρισε την αληθινή παρατήρηση, ότι η πεδιάδα της Αιγύπτου είχε σχηματισθεί από τα αποθέματα του Νείλου και επίσης παρατήρησε ότι σε μερικά μέρη κατά μήκος των ακτών της Μαύρης Θάλασσας, οι προσχώσεις των ποταμών είχαν αυξηθεί πάρα πολύ.  

Στον Στράβωνα οφείλουμε μερικές σοφές παρατηρήσεις για την υδρογραφία της Μεσογειακής λεκάνης. Ο Στράβων τόνιζε ότι, όπως ο Νείλος, έτσι και οι άλλοι ποταμοί που εισρέουν σ’ αυτή τη θάλασσα, σχηματίζουν εκτεταμένα αποθέματα προσχώσεων στις εκβολές τους και στο εσωτερικό της γης στα χαμηλά επίπεδα και αναφέρει σχετικά παραδείγματα.
 
Στις περιγραφές του ο Στράβων συζητά το θέμα ενός ανοίγματος ανάμεσα στην Μαύρη Θάλασσα και στη Μεσόγειο και ανάμεσα στη Μεσόγειο και στον εξωτερικό ωκεανό και εκφράζει τη γνώμη ότι δεν θα έμενε έκπληκτος, εάν ο Ισθμός της Αιγύπτου επρόκειτο να διαμελισθεί ή να βυθισθεί, ώστε να ενωθεί η Μεσόγειος με την Ερυθρά Θάλασσα.

Στη φιλοσοφική του επισκόπηση για τη Φύση και τα προβλήματά της ο Σενέκας εξετάζει την υδάτινη κυκλοφορία της γης. Οι σκέψεις του στο θέμα δείχνουν ότι σε σημαντικό βαθμό δεν είχε προχωρήσει, πέρα από τη θέση του Αριστοτέλη. Στη διατριβή του, την οποία ήδη αναφέραμε, συζητά διάφορα είδη νερών της χέρσου, σημειώνοντας τα χαρακτηριστικά τους, τη θερμοκρασία τους, τις χρήσεις τους και τα αποτελέσματά τους. Δέχεται ότι, όπως ακριβώς στο ανθρώπινο σώμα, υπάρχουν φλέβες, οι οποίες, όταν σπάσουν χύνουν αίμα, έτσι και στη γη υπάρχουν φλέβες νερού, ακόμη και στα ξηρότερα μέρη σε βάθος 60 ή 90 μέτρων από την επιφάνεια, και οι οποίες, όταν ανοίγονται, εκρέουν με την μορφή ποταμών και πηγών. Το νερό σε αυτά τα βάθη, πολύ κάτω από τα όρια στα οποία η βροχή μπορεί να υγροποιήσει την γη, δεν το θεωρεί ατμοσφαιρικής προελεύσεως, άλλα ενεργό νερό. Η γη περιλαμβάνει νερό το οποίο πιέζει προς τα έξω και αέρα, ο οποίος από το κρύο του χειμώνα συμπυκνώνεται και υγροποιείται. Επίσης η ίδια η γη αναλύεται σε υγρασία. Στην εξέταση των επιφανειακών νερών, βαδίζει κανείς σε ασφαλέστερο δρόμο όταν συζητά για το καθεστώς των ποταμών. Δεν βλέπει το λόγο, γιατί να απορούμε για τις αλλαγές του όγκου των ποταμών περισσότερο από την κανονική διαδοχή των εποχών. Μετά από μία εξαιρετική περιγραφή μιας πλημμύρας στον Δούναβη, όπου προφανώς βρέθηκε ο ίδιος, ανοίγει συζήτηση για την ανύψωση των νερών του Νείλου, την οποία περιγράφει ακριβώς. Απορρίπτει τη δημοφιλή γνώμη των τραγωδών, ότι η αιτία της ανυψώσεως των νερών του Νείλου κάθε χρόνο είναι η τήξη του χιονιού στα βουνά της Αιθιοπίας και επαναλαμβάνει τα επιχειρήματα του Ηρόδοτου (τον οποίο όμως δεν αναφέρει), άλλα με την ενδιαφέρουσα προσθήκη ότι στην Αιθιοπία δεν βρέθηκαν ποτέ διαχειμάζοντα ζώα, άλλα αντίθετα μπορεί να δει κανείς ερπετά το χειμώνα ακόμη και στις πιο ανοικτές υψηλές περιοχές.