«ΒΡΑΧΟΙ» ΗΘΙΚΗΣ

Στέκομαι πάντα ὑποψιασμένος ἀπέναντι σ’ ἀνθρώπους ποὺ χαραχτηρίζονται εἴτε ἀπ’ τοὺς ἴδιους εἴτε ἀπ’ ἄλλους ὡς «βράχοι ἠθικῆς». Πολὺ περσότερο ὑποψιασμένος εἶμαι ὅταν ἀκούω ὅλους αὐτοὺς τοὺς «βράχους ἠθικῆς» νὰ βάλλουν λυσσαλέα κατὰ ἐκείνων ποὺ δὲν θέλουν νάναι τέτοιοι «βράχοι», εἴτε γιατί ἀδιαφοροῦν γιὰ τὴν τρέχουσα «ἠθική» εἴτε γιατὶ δὲν ἀκολουθοῦν τὰ κοινωνικῶς προσδιωρισμένα.

Δὲν μπορῶ νὰ μὴν κοιτάω τοὺς «βράχους ἠθικῆς» μὲ θυμηδία γιατὶ δὲν γνωρίζουν (ἢ κάνουν ὅτι δὲν γνωρίζουν) ὅτι ἡ σχετικοκρατία ποὺ ἐπικρατεῖ στὸν φυσικὸ κόσμο (κι αὐτό μας τὸ ἔδειξε ἡ ἐπιστήμη τῶν ἡμερῶν μας ἀκολουθῶντας τὸν Ἠράκλειτο) ἐπικρατεῖ καὶ στὸν κόσμο τῆς ἠθικῆς· κι ἂς εἶν’ οἱ δυό τους κόσμοι ἀσύμβατοι κι ὑφιστάμενοι σὲ ὅλως ἄλλες σφαῖρες. Τοῦτο γιατὶ ὁ ἄνθρωπος δὲν εἶναι προγραμματισμένος νὰ παραμένῃ στατικὸς καθ’ ὅλη τὴ διάρκεια τῆς ζωῆς του τόσο στὰ φυσικά του ὅσο καὶ στὴ γνωστική του δομή, μ’ ἀποτέλεσμα ἡ σχετικότητα κι η ρευστότητα τῆς ὅλης του κατασκευῆς (ἐξωτερικῆς κι ἐσωτερικῆς, φυσικῆς καὶ μή) νὰ συμπαρασύρῃ καὶ τὰ περὶ ἠθικῆς.

Ἂν ἡ ἐμπειρία δὲν τὸ ἐπαληθεύῃ πάντ’ αὐτὸ καὶ σ’ ὅλους τοὺς ἀνθρώπους, εἶναι γιατὶ ἡ ἀλλαγὴ ποὺ συμβαίνει καὶ στὴν ἠθικὴ σφαῖρα μὲ τὴν ὡρίμανση καὶ τὴν ἐνηλικίωση δὲν συνοδεύεται ἀπαραίτητα κι ἀπ’ τὴν ἐκδήλωση αὐτῆς τῆς ἀλλαγῆς ὑπὸ τὴ μορφὴ συμπεριφορᾶς: Οἱ κοινωνίες δὲν ἀνέχονται τὴ σχετικότητα στὴν τοποθέτηση τοῦ κάθε ἑνὸς μέλους της ἀπέναντι σὲ «λεπτά» θέματα ἢ σὲ ζητήματα «ταμπού» (καὶ φυσικὰ κανένα ζήτημα ταμποὺ δὲν ὑφίσταται ποτὲ καὶ πουθενὰ παρὰ μόνο μὲ τὶς εὐλογίες τῆς ὅποιας κοινότητας). Ἔτσι, ἡ ἀπολυτότητα ἢ ἡ στατικότητα στὴν ἠθικὴ κατασκευάζεται κι ἐν συνέχειᾳ ἐπιβάλλεται· δὲν προϋπάρχει, ὅμως, ἢ δὲν εἶναι «δοσμένη» ἀπ’ τὴ μητέρα φύση - ὅπως θέλουν νὰ τὴν παρουσιάζουν οἱ αὐτόκλητοι νομοθέτες ὅλων τῶν αἰώνων.

Ὁ Ἡράκλειτος μᾶς χάρισε μία σκέψη ποὺ ἐγκαινιάζει αὐτὴ ἀκριβῶς τὴ σχετικοκρατία στὴν ἠθική· ὕες βορβόρῳ ἥδονται μᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι (D, 13) και si modo credimous Ephesio Heraklito qui ait sues caeno, cohortales aves pulvere vel cinere lavari (D, 37). Οἱ ἑρμηνεῖες ποὺ ἔχουν δοθῆ στὰ δυὸ αὐτὰ ἀποσπάσματα δὲν μὲ πείθουν γιατὶ κανεὶς δὲν τὰ ἀντιμετώπισε ὡς ποιητικοὺς στίχους (ὅπως εἶν’ ὁλόκληρο τὸ ἔργο τοῦ Ἐφέσιου, ἐξάλλου) ποὺ δὲν φανερώνουν, οὔτε κρύβουν ἀλλὰ σ η μ α ί ν ο υ ν. Ἔτσι τὰ γουρούνια καὶ τὶς κότες τῶν δυὸ παραπάνω ἀποσπασμάτων τὰ ἐξέλαβαν κυριολεκτικὰ κι ὄχι μεταφορικά. Κότες καὶ γουρούνια εἶναι κατηγορίες ἀνθρώπων κι ὄχι ἁπλῶς διαφορετικὰ εἴδη ἀπ’ τὸν ἄνθρωπο (δὲν εἶναι ἀσυνήθιστο στὴν ποίηση νὰ παρομοιάζονται οἱ ἄνθρωποι μὲ ζῷα· ὁ Ἡράκλειτος τὸ κάνει καὶ σ’ ἄλλο ἀπόσπασμα αὐτό).

Ὁ στοχαστὴς δὲν προτρέπει ἐδῶ οὔτε ἠθικολογεῖ· ἀντίθετα κάνει μία διαπίστωση: Τὸ κύλισμα στὴ λάσπη (καὶ ἂς ἐννοήσῃ ὁ καθένας τὴ λάσπη ὅπως νομίζει) ποὺ προκαλεῖ ἡδονὴ στὰ γουρούνια (δηλαδὴ σ’ ἕνα εἶδος ἀνθρώπων), ἀποτελεῖ ἀντικείμενο ἀπέχθειας σὲ κάποιους ἄλλους (τὸ ἀντίστροφο ἰσχύει γιὰ τὰ καθαρὰ νερά). Τὰ ἴδια μὲ μία ἄλλη κατηγορία ἀνθρώπων, τὶς κότες ποὺ ἀρέσκονται στὴ σκόνη. Τὸ κύλισμα στὴ λάσπη ἢ στὴ σκόνη ἢ στὰ καθαρὰ νερά, ποὺ θὰ μποροῦσε ν’ ἀποτελῇ στόχο τῆς ὅποιας ἠθικῆς (καὶ νὰ ἐπικριθῇ βάναυσα ἢ νὰ ἐπαινεθῇ), εἶν’ ὑπεύθυνο γιὰ τὴν πρόκληση διαμετρικὰ ἀντίθετων αἰσθημάτων σὲ διαφορετικὰ ὑποκείμενα καὶ κατ’ ἐπέκταση διαφορετικών ἠθικών τοποθετήσεων.

Αὐτὴ ἡ σχετικότητα στὴν ἠθικὴ ξεκινάει ἀπ’ τὸ γεγονὸς ὅτι ἕνα ἀντικείμενο ἢ μία κατάσταση προκαλεῖ πάντα ἀντίθετες ἀντιδράσεις οἱ ὁποῖες συνιστοῦν, ὅμως, μία ἑνότητα (ἄρα εἶναι καὶ διαλεκτικές), δηλαδὴ ἀποτελοῦν ὄψεις τῆς ἴδιας κατάστασης (στὴν περίπτωσή μας, τὸ κύλισμα στὴ λάσπη ἢ στὴ σκόνη ἢ στὸ νερό). Δὲν μπορεῖ νὰ ὑπάρξῃ στατικότητα, ἑπομένως, στὴν ἠθικὴ γιατί λειτουργοῦν ἐκ τῶν πραγμάτων δυὸ πάντα ἀντίθετοι ὅροι (καλὸ καὶ κακό) ποὺ ἀναδεικνύονται πότε ὁ ἕνας καὶ πότε ὁ ἄλλος, πότε ταυτόχρονα κι οἱ δυὸ μαζί (σὲ διαφορετικὲς ἀναλογίες), ἀνάλογα μὲ τοὺς δέκτες.

Ἡ τρέχουσα ἠθικὴ «ἀκυρώνει» κατὰ τὸ δοκοῦν τὸν ἕναν ἀπ’ τοὺς δυὸ ὅρους στὶς συνειδήσεις τῶν ἀνθρώπων κάνοντας νὰ φαίνονται ἀπόλυτες καὶ καθολικὲς οἱ προσταγές της, δοσμένες ἐκ τῶν προτέρων κι ὑφιστάμενες ἀπὸ πάντα, ἐπισύροντας τὴν κατακραυγὴ σὲ περίπτωση καταπάτησής τους ἀπ’ τοὺς ἀντιδραστικοὺς ἢ τοὺς «ἄτακτους» (ἡ θρησκεία, μάλιστα, μιλάει γιὰ ἁμαρτία).

Αὐτὰ γιὰ ὅσους ἐπιμένουν στὴ «βραχώδη ἠθική» τους, στὴν προσκόλλησή τους σὲ Καντιανοῦ τύπου κατηγορικὲς προσταγὲς ἢ (ἀκόμα χειρότερα) στὴ στανικὴ μετάδοση σὲ τρίτους μίας τέτοιας ἰσοπεδωτικῆς ἀπολυτοκρατίας.