ΘΕΟΚΡΑΤΙΕΣ

Ἰσχυριζόμενη ἡ φιλολογικὴ ἐπιστήμη ὅτι οἱ στοχαστὲς τοῦ ἕκτου π.Χ. αἰῶνα προσπαθοῦν γιὰ πρώτη φορὰ νὰ ἐξηγήσουν τὸν κόσμο στηριγμένοι στὸν λόγο, δηλαδὴ σ’ ἐπιχειρήματα και λογικὲς ἀποδείξεις, καὶ στὰ ἴδια τὰ δεδομένα τῆς φύσης, προβαίνοντας ταυτόχρονα ὁ ἕνας σὲ κριτικὴ ἀνάλυση τῶν θέσεων τοῦ ἄλλου, οὐσιαστικὰ τοποθετεῖ τὴν, γιὰ πρώτη φορὰ στὴν ἱστορία τῆς σκέψης, «ἐπιστημονική» θεώρηση τῆς πραγματικότητας στὴν περίοδο τούτη. Ὅμως, ἐγὼ φρονῶ ὅτι οἱ Προσωκρατικοὶ στὴ βάση τους δὲν κάνουν τίποτ’ ἄλλο ἀπ’ τὸ νὰ συνεχίζουν τὴν παράδοση τοῦ Ὁμήρου, τῶν ποιητῶν καὶ τῶν μυθοπλαστῶν σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία οἱ θεοί, ἢ τέλος πάντων δυνάμεις θεϊκές, εἶναι ρυθμιστὲς τῶν πάντων, ἄρα κι ἡ βαθύτερη αἰτία ὅλων.

Κι εἶναι τόσο διαποτισμένοι οἱ Προσωκρατικοὶ στὴν παράδοση αὐτὴ ποὺ συνεχίζουν ν’ ἀναγάγουν ὅλα τὰ ἐπιμέρους σὲ μία ἀρχὴ μὲ θεϊκὰ χαραχτηριστικά (αἰώνια κι ἀθάνατη). Ἄλλος στὸ νερὸ ἢ στὸν αἰθέρα, κι ἄλλος στὴ φωτιὰ ἢ στὸν ἀριθμό. Οἱ μόνοι ποὺ γλιτώνουν ἀπ’ τὴν καταδυνάστευση αὐτὴ εἶν’ οἱ Ἀτομικοί, Δημόκριτος καὶ Λεύκιππος! Κι ἂς διατείνονται ὁρισμένοι ὅτι μαζὶ μὲ τὴν καινούργια ἔννοια τοῦ Κόσμου ἔφεραν καὶ τὴν ἔννοια τοῦ κοσμικοῦ θεοῦ, ἀναχωρῶντας ἔτσι τάχα ἀπ’ τὴν παραδοσιακὴ ἰδέα τῶν πολλῶν θεῶν. Ὅμως θεοὶ καὶ τότε, θεὸς καὶ τώρα! Κι ἂς διακήρυττε ὁ Ξενοφάνης ὅτι· οὔτοι ἀπ’ ἀρχῆς πάντα θεοὶ θνητοῖσ’ ὑπέδειξαν, ἀλλὰ χρόνωι ζητοῦντες ἐφευρίσκουσιν ἄμεινον (D, 18)· ἀκόμα κι αὐτός, ὅμως, μιλάει γιὰ ἕναν θεὸ ποὺ ἐλέγχει τὸν κόσμο.

Δὲν θὰ διαφωνήσω ὅτι ὅλοι οἱ Προσωκρατικοὶ φυσιολογοῦν, κοσμολογοῦν ἢ ὀντολογοῦν προσπαθῶντας νὰ μιλήσουν γιὰ τὴ φύση καὶ τὸν κόσμο ἢ νὰ δείξουν ἂν μπορῇ ὁ ἄνθρωπος νὰ γνωρίσῃ τὴν ἀλήθεια. Στὸν πυρῆνα, ὅμως, τῆς σκέψης τους ὑπάρχει ἀκόμα ὁ θεὸς στὸν ὁποῖο ἀνάγουν ὅλ’ αὐτά. Ἑπομένως, θεολογοῦν ὅπως ὅταν μίλαγαν οἱ ποιητὲς πρὶν ἀπ’ αὐτοὺς γιὰ θεοὺς καὶ ζητοῦσαν τὴν ἐπίκληση τοῦ θείου γιὰ νὰ ἐμπνευστοῦν. Ὁ Ὅμηρος, ὅμως, κι οἱ λοιποὶ τεχνῖτες τοῦ λόγου ὑπάρχουν ἀκόμα στὴν περιρρέουσα ἀτμοσφαῖρα κι ἐπηρεάζουν καὶ προσδιορίζουν τὴ σκέψη στὴ νέα αὐτὴ ἐποχὴ τῆς «ἐπιστημονικῆς» ἀναζήτησης. Καὶ πῶς ἀλλιῶς; Ἡ παράδοση δύσκολα ξεριζώνεται καὶ σίγουρα ὄχι ἀμέσως, ἡ μαγεία φαίνεται νὰ ὑφίσταται ἀκόμα καὶ στοὺς πιὸ φαινομενικὰ αὐστηροὺς συλλογισμοὺς καὶ στὰ πιὸ «λογικὰ» ἐπιχειρήματα.

Μὰ καὶ στὶς μέρες μας μὲ τὴν ἔκρηξη τῆς ἐπιστημονικῆς γνώσης, τὶς ἀνεκδιήγητες τεχνολογίες καὶ τὴν ψηφιοποίηση δὲν παρατηρεῖται μία θεολογίζουσα τάση ἀναγωγῆς, παρόμοια μ’ ἐκείνη τῶν Προσωκρατικῶν; Στὸ Cern μίλησαν γιὰ τὴ μεγάλη ἀνακάλυψη τοῦ σωματιδίου τοῦ θεοῦ (κι ἐδῶ παρὼν ὁ θεός), ἐνῷ στὴ διατύπωση τῆς θεωρίας ἐνοποίησης τῶν πάντων, ποὺ ὅλοι ὀνειρεύονται καὶ πασχίζουν νὰ ἐπαληθεύσουν καὶ πειραματικά, ἐνυπάρχει ὡς διάθεση καὶ τάση ἡ μαγεία τῆς πρὸ τῶν Προσωκρατικῶν ἐποχῆς.

Δὲν γλιτώνουμε ἀπ’ τοὺς θεοὺς ὅση πρόοδος κι ἂν σημειωθῇ στὴ σκέψη, ὅσο κι ἂν πιστεύουμε ὅτι ἀποτινάσσουμε ἀπὸ πάνω μας τὶς δεισιδαιμονίες καὶ τὶς προλήψεις, τὴν εἰκόνα ἑνὸς παντοδύναμου καὶ ρυθμιστῆ τῶν ὅλων. Ἴσα-ἴσα εἶν’ αὐτὴ ἡ πολυπλοκότητα τῶν συλλογισμῶν μας καὶ τὸ βύθισμα σ’ ἀκόμα πιὸ λεπτεπίλεπτα ἐγχειρήματα ποὺ μᾶς φέρνει πιὸ κοντὰ σὲ θεοὺς καὶ δαίμονες (τὸ ἴδιο κάνει), δηλαδὴ σ’ ὅλ’ αὐτὰ ἀπ’ τὰ ὁποῖα πασχίζουμε νὰ ἀπαλλαχτοῦμε μέσῳ αὐτῆς τῆς πολυπλοκότητας κι αὐτοῦ τοῦ βυθίσματος. Ἴσως γιατὶ φτάνοντας στὰ ὅρια τῆς σκέψης, ἐκεῖ ποὺ ὅλα εἶναι πέραν τῆς ἀνθρώπινης κατανόησης, ἀδυνατοῦμε νὰ βροῦμε καὶ κάποιο ἄλλο πάτημα γιὰ νὰ «ἑρμηνεύσουμε» τὸν «κόσμο».